Από τη θρυλική τετράδα, στη θλιβερή μοναξιά…
«Mπορεί να μην είναι όλα τα Ξενία ίδια αλλά η μεγάλη πλειοψηφία τους συνιστά μια ενότητα αρχιτεκτονικής δημιουργίας και ήθους που σπάνια γνώρισε αυτός ο τόπος.
(Π. Tουρνικιώτης, καθηγητής της Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο EMΠ)
Κατά τη δεύτερη φάση κατασκευής των Ξενία (1957-1967), την εποπτεία του προγράμματος έχει ο βασικότερος εκπρόσωπος του ελληνικού μοντερνισμού, αρχιτέκτονας Άρης Κωνσταντινίδης1, προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μελετών του ΕΟΤ, ο οποίος παραιτείται το 1967.
Η συμβολή των Ξενία στην τοπική και εθνική οικονομία, στην κρίσιμη για τον τόπο μεταπολεμική περίοδο, ήταν καθοριστική. Ταυτόχρονα, ιδιαίτερος ήταν και ο κοινωνικοποιητικός, ψυχαγωγικός και πνευματικός τους ρόλος, καθώς λειτουργούσαν ως χώροι συνάντησης και διοργάνωσης πάσης φύσεως κοσμικών και πολιτιστικών εκδηλώσεων. Τα Ξενία άφησαν εποχή, αποτέλεσαν γνωστικό αντικείμενο για τους φοιτητές της αρχιτεκτονικής και δημιούργησαν “σχολή”.
Η επέλαση, ωστόσο, του μαζικού τουρισμού και η αδυναμία του κράτους να ανταποκριθεί στα νέα δεδομένα της τουριστικής αγοράς, η σταδιακή απώλεια της κερδοφορίας όσων ξενοδοχείων διαχειριζόταν ο ΕΟΤ και η μίσθωσή τους σε ιδιώτες, χωρίς να διασφαλιστεί επαρκώς η συντήρηση εκ μέρους τους, οδήγησαν τα πάλαι ποτέ ένδοξα Ξενία, στην παρακμή.
Ελάχιστες ήταν οι φωτεινές εξαιρέσεις (όπως των Σερρών, της Ξάνθης, του Πόρου, της Μυκόνου), που διέφυγαν τη μοίρα της εγκατάλειψης και συχνά της λεηλασίας, ακόμα και κατεδάφισης (πχ Χανίων, Ηρακλείου, Ιωαννίνων). Στο τελευταίο συνέτεινε ιδιαίτερα, η υψηλή αξία των οικοπέδων τους. Ο κίνδυνος της πλήρους απαξίωσής τους, ευαισθητοποίησε κοινή γνώμη και ειδικούς. Αλλά και η στρεβλή «αξιοποίηση» ή επανάχρηση, με ή χωρίς αλλαγή χρήσης2 τους, με παρεμβάσεις και προσθήκες μετά από πρόχειρες μελέτες, συντέλεσαν στην αλλοίωση της μορφής και του χαρακτήρα ορισμένων από αυτά.
Το 2013, τα Ξενία πέρασαν από τον ΕΟΤ στο Τ.Α.Ι.ΠΕ.Δ (Ταμείο Αξιοποίησης Ιδιωτικής Περιουσίας του Δημοσίου). Από τα είκοσι έξι Ξενία που διαχειρίζεται σήμερα η ΕΤ.Α.Δ (Εταιρεία Ακινήτων Δημοσίου), διαθέσιμα είναι τα μισά, τα οποία η ΕΤΑΔ σχεδιάζει να μισθώσει με δημοπρασία, μέχρι 49 έτη, μετά από διαγωνισμό, μέσω της ηλεκτρονικής πλατφόρμας e-auction. Από αυτά, στο Πρόγραμμα Αξιοποίησης Α΄ Προτεραιότητας, έχουν ενταχθεί τα πέντε, με κριτήριο την εκπόνηση μελέτης σκοπιμότητας – βιωσιμότητας και την τεχνική και νομική ωρίμανσή τους (Ξενία Έδεσσας, Κομοτηνής, Καστανιάς Κορινθίας, Βυτίνας Αρκαδίας και Χίου). Μεταξύ των οκτώ που εντάσσονται στο πρόγραμμα Αξιοποίησης Β΄προτεραιότητας, είναι το Ξενία Κοζάνης και Καρτερού Ηρακλείου, των οποίων η χρήση, κατ` εφαρμογήν απόφασης του 2017, παραχωρείται3 στους οικείους δήμους. Προϋποτίθεται η κατάθεση σχετικής πρότασης από τους δήμους και η ωρίμανση των έργων.
Στην επόμενη-τρίτη-φάση του Προγράμματος Αξιοποίησης, υπάγονται άλλα έξι, δεσμευμένα από αποφάσεις προγενέστερων ΔΣ της ΕΤ.Α.Δ. Ανάμεσά τους και το Ξενία Καστοριάς, λαμβανομένου υπόψη ότι, στο Γενικό Πολεοδομικό Σχέδιο, έχει χαρακτηριστεί χώρος πολιτιστικών παράλληλων χρήσεων και ο περιβάλλων χώρος κοινόχρηστος. (Τα υπόλοιπα επτά Ξενία, είναι ήδη μισθωμένα).
Το Ξενία Καστοριάς
Οι προσπάθειες των Δημοτικών αρχών, κατά την τελευταία δεκαπενταετία, να αποδοθεί το ακίνητο στο Δήμο Καστοριάς, προσέκρουαν στους επαχθείς όρους (καταβολή αντιτίμου, μελέτες αξιοποίησης, ανακατασκευή από το Δήμο, περιορισμένη διάρκεια παραχώρησης τριών ή τεσσάρων δεκαετιών), που προέβαλλε κατά καιρούς η διαχειρίστρια εταιρεία Ε.Τ.Α.4 μετεξέλιξη της οποίας είναι η ΕΤ.Α.Δ.
Το αποτέλεσμα ήταν, η συνεχής υποβάθμιση του ιδίου του κτιρίου αλλά και της περιοχής, στον περίβολο του αναβαθμισμένου-πλέον- βυζαντινού μουσείου, με όποιους συνειρμούς και σημειολογία συνεπάγεται αυτό, για τον ξένο επισκέπτη (σημειωτέον ότι, από το 2011, το κτίριο του Ξενία έχει χαρακτηριστεί μνημείο).
‘Ετσι, από τη θρυλική τετράδα των Ξενία που πρωτοσχεδιάστηκαν, σε λειτουργία παραμένουν τα τρία: των Δελφών και του Ναυπλίου (που είναι μισθωμένα) και της Μυκόνου5 (που έχει περάσει σε ιδιώτη). Το Ξενία της Καστοριάς, ανήκει στη θλιβερή κατηγορία των βανδαλισμένων, λεηλατημένων και με απροσδιόριστο, ακόμα, μέλλον.
Τα Ξενία των Δελφών, της Μυκόνου, του Ναυπλίου και της Καστοριάς, σήμερα
“ …Το ερείπιο του Ξενία στην Άνδρο, έργο του Άρη Κωνσταντινίδη, όπως και άλλα Ξενία στη χώρα (π.χ. το «μακεδονίτικο» της Καστοριάς, έργο του Χαράλαμπου Σφαέλλου, από τα πρώτα Ξενία), αθροίζεται σε μια μεγάλη σειρά καταλοίπων του αρχιτεκτονικού μοντερνισμού… Οι επόμενες γενιές θα αναζητήσουν τα κτίρια αυτά, όταν οι γενιές που διαχειρίζονται την τύχη τους εκλείψουν”. (Νίκος Βατόπουλος, Τα «αμήχανα» αρχιτεκτονικά κελύφη του ελληνικού μοντερνισμού, “Καθημερινή” 07/08/2018)
Το Ξενία στην Άνδρο (φωτ. Eν Άνδρω)
1 Άρης Κωνσταντινίδης (1913-1993). Ο σημαντικότερος εκπρόσωπος της Αρχιτεκτονικής στην Ελλάδα μεταπολεμικά, πρωτοπόρος του ελληνικού μοντερνισμού, διεθνώς καταξιωμένος, με πλούσιο συγγραφικό έργο. Γεννήθηκε στην Αθήνα και σπούδασε στο Μόναχο. Διετέλεσε προϊστάμενος της Υπηρεσίας Μελετών του ΟΕΚ και του ΕΟΤ [Η σύζυγός του, γλύπτρια Ναταλία Μελά, είναι εγγονή του Π. Μελά]. Το πρώτο του «Ξενία» στην Άνδρο (1958), είναι σχεδόν ερείπιο. Το 2011 κηρύχθηκε από το υπουργείο Πολιτισμού, “μνημείο ειδικής χρήσης”.
2Αλλαγή χρήσης, έχει επέλθει, για παράδειγμα, στα Ξενία Ι Ολυμπίας (Δημαρχείο) και Ρεθύμνου (φοιτητική εστία). Στο Ξενία Ζακύνθου στεγάζονται υπηρεσίες του Δήμου. Στην Ηγουμενίτσα έγιναν προσθήκες για τις ανάγκες του ΤΕΙ, ενώ στο δεύτερο Ξενία της Ολυμπίας, προστέθηκε σταθμός Πυροσβεστικής.
3 Η παραχώρηση του Ξενία Κοζάνης (και Καρτερού), γίνεται με αντάλλαγμα και υπό προϋποθέσεις, στο πλαίσιο δράσης που εντάσσεται στο Επιχειρησιακό Πρόγραμμα Ανταγωνιστικότητα- Επιχειρηματικότητα-Καινοτομία (Ε.Π.ΑΝ.Ε.Κ), του ΕΣΠΑ 2014-2020, με τίτλο «Δημιουργική Επανάχρηση Δημοτικής Ακίνητης Περιουσίας», με το οποίο δίδεται στους ΟΤΑ η δυνατότητα υποβολής προτάσεων έργων αποκατάστασης και επανάχρησης ανενεργών κτιρίων, προκειμένου να χρηματοδοτηθούν (Τράτσα Μάχη, Αναζητώντας δεύτερη ζωή για τα Ξενία, “Το Βήμα” 01/09/2018).
4 Ε.Τ.Α. (Ελληνικά Τουριστικά Ακίνητα): Εταιρεία του Ελληνικού Δημοσίου, που ανέλαβε το 2000 τη διαχείριση της περιουσίας του ΕΟΤ, με σκοπό την αξιοποίησή της. Ωστόσο, οι προσπάθειες αυτές κατά το παρελθόν απέτυχαν, καθώς προτάσσονταν οικονομικά κριτήρια.
5 Στο Ναύπλιο κατασκευάστηκαν τρία Ξενία (λειτουργούν τα δύο), ενώ στη Μύκονο δύο (σε λειτουργία).
Το Ξενία Κοζάνης
