«Έφυγε», πέταξε ψηλά, σαν σήμερα, στις 8 Φεβρουαρίου 1980. Λίγο πριν κλείσει τα 44 του χρόνια.
Ο Νίκος Ξυλούρης γεννήθηκε το 1936, στα Ανώγεια Μυλοποτάμου από οικογένεια με μουσική παράδοση και πολλούς λυράρηδες. Ο παππούς του, ο Καραμουζαντώνης, ήταν ένας από τους μεγαλύτερους λυράρηδες της εποχής του, ενώ και τα αδέρφια του Αντώνης (Ψαραντώνης) και Γιάννης (Ψαρογιάννης), μετέπειτα, ακολούθησαν τα ίδια μουσικά μονοπάτια.
Έζησε δύσκολα παιδικά χρόνια ο Νίκος Ξυλούρης. Όταν οι Γερμανοί έκαψαν το χωριό του, ξεριζώνεται από τον τόπο του και μαζί με άλλους Ανωγειανούς κατεβαίνει στην κοιλάδα του Μυλοπόταμου, για τρία χρόνια, μέχρι την απελευθέρωση της Κρήτης. Ήταν μόλις πέντε χρονών.
Η πρώτη λύρα, η πρώτη μαντινάδα
Ο δάσκαλός του, Μενέλαος Δραμουντάνης, διέκρινε το ταλέντο του και όταν ήταν 12 ετών, έπεισε τον πατέρα του, να του πάρει μια λύρα και να τον βοηθήσει να ακολουθήσει αυτό που αγαπά, παρότι εκείνος ήθελε να τον σπουδάσει. Έτσι κι αλλιώς, ο Νίκος έψελνε στην εκκλησία από παιδί.
Σταματά το σχολείο, μαθαίνει μόνος τους τις πρώτες νότες, γράφει μαντινάδες και αρχίζει να παίζει σε γάμους και πανηγύρια σε όλη την Κρήτη, δίπλα στον λυράρη Λεωνίδα Κλάδο. Στα 17 του αποφάσισε να μετακομίσει στο Ηράκλειο και πιάνει δουλειά στο νυχτερινό κέντρο «Κάστρο». Τα πράγματα όμως δεν ήταν όπως τα περίμενε, βρέθηκε «αντιμέτωπος» με τη μόδα της «ευρωπαϊκής μουσικής» -ταγκό, βαλς, ρούμπα- και επιπλέον, τα χρήματα που έβγαζε μόλις και μετά βίας φτάνουν να τον συντηρήσουν.
Ο έρωτας με την Ουρανία
Σιγά σιγά οι Κρητικοί αρχίζουν να τον στηρίζουν και να οργανώνουν γλέντια για να τον ακούν να παίζει. Σε μια γιορτή βλέπει την Ουρανία Μελαμπιανάκη, κόρη αριστοκρατικής οικογενείας, και ο 20χρονος Νίκος την ερωτεύεται. Για ένα χρόνο της κάνει καντάδα κάθε βράδυ κάτω από το παράθυρό της, χωρίς στην πραγματικότητα να έχουν μιλήσει ποτέ. Κλέβονται και παντρεύονται κρυφά, στις 21 Μαΐου του 1958. Ο γάμος έγινε με δυσκολία, καθώς ακόμα και ο παπάς σεβόμενος τα αυστηρά ήθη της εποχής, δεν ήθελε στην αρχή να ευλογήσει τον γάμο. Αλλά, στην πορεία, ο πατέρας της Ουρανίας έδωσε τη συγκατάθεση του.
Τον Νοέμβριο της ίδιας χρονιάς, ο Νίκος ηχογραφεί τον πρώτο του δίσκο με τίτλο «Μια μαυροφόρα που περνά». Δεν έχει χρήματα για να πάρει τραγουδίστρια, έτσι του κάνει σεγόντο η Ουρανία. Ο δίσκος έχει επιτυχία και ο Νίκος ηχογράφησε και άλλα τραγούδια σε δίσκους των 45 στροφών.
Η γέννηση της Ρηνιώς και το πρώτο βραβείο στο Σαν Ρέμο
Το 1960 γεννήθηκε ο γιος του Γιώργος -ο οποίος σκοτώθηκε σε αυτοκινητικό το 2015, σε ηλικία 55 ετών- και το 1966 η κόρη του Ρηνιώ. Την χρονιά της γέννησης της κόρης του κέρδισε και το πρώτο βραβείο στο Φεστιβάλ Μουσικής στο Σαν Ρέμο παίζοντας με τη λύρα του ένα συρτάκι.
Η γνωριμία με τον Γιάννη Μαρκόπουλο
Την επόμενη χρονιά άνοιξε στο Ηράκλειο το μουσικό κέντρο «Ερωτόκριτος» και πλέον δεν ανησυχούσε για την επιβίωση του. Το 1969 ηχογράφησε με μεγάλη επιτυχία το δίσκο «Ανυφαντού» και λίγους μήνες αργότερα εμφανίστηκε και πάλι σε αθηναϊκό μουσικό κέντρο. Οι καταστάσεις, όμως, είχαν ωριμάσει πλέον και ο κόσμος τον υποστήριζε περισσότερο. Έτσι, μετακόμισε και πάλι στην Αθήνα. Εκεί γνώρισε τον ποιητή και σκηνοθέτη Ερρίκο Θαλασσινό, ο οποίος αποφάσισε να τον συστήσει στον Γιάννη Μαρκόπουλο και έτσι ξεκίνησε μια λαμπρή συνεργασία, με το δίσκο «Χρονικό» και τα “Ριζίτικα”. Παράλληλα, γνωρίστηκε με τον διευθυντή της δισκογραφικής εταιρίας Columbia και έγιναν κουμπάροι.
Ποιός ανακάλυψε» τον Ξυλούρη
Για το ποιος «ανακάλυψε» το Νίκο Ξυλούρη, τα λεγόμενα της συζύγου του, Ουρανίας Ξυλούρη -όπως δημοσιεύτηκαν σε σχετικά αφιερώματα των περιοδικών «Δίφωνο» και «Μονογραφίες» – διαφέρουν από την ιστορία που συνήθως επικρατεί σε αρκετές βιογραφίες του Νίκου Ξυλούρη: Ότι δηλαδή τον ανακάλυψε ο Ερρίκος Θαλασσινός και τον ανέδειξε ο Γιάννης Μαρκόπουλος. Η ανάδειξη του Ξυλούρη οφείλεται στο τραγούδι του «Ανυφαντού» και το πρόσωπο που τον ανακάλυψε και τον ανέδειξε ήταν ο διευθυντής της δισκογραφικής εταιρείας «Κολούμπια» Τάκης Λαμπρόπουλος, ο οποίος τον ηχογράφησε σε ένα γαμήλιο γλέντι στα Ανώγεια κι έστειλε την κασέτα στον συνθέτη Σταύρο Ξαρχάκο που βρισκόταν τότε στο Παρίσι, προκειμένου να ακούσει τη φωνή του Ανωγειανού λυράρη. Οι εφημερίδες της εποχής έγραψαν ότι ο Λαμπρόπουλος πήγε στην Κρήτη όπου ανακάλυψε μια σπουδαία και σημαντική φωνή. Από εκεί πληροφορήθηκε ο Γιάννης Μαρκόπουλος για το Νίκο Ξυλούρη και του πρότεινε τα τραγούδια του «Χρονικού». Προηγουμένως, ο Μαρκόπουλος είχε δοκιμάσει τις φωνές του Γρηγόρη Μπιθικώτση και της Μαρίας Φαρανούρη, που όπως φαίνεται δεν τον ικανοποίησαν, μέχρι που γνώρισε τον Ξυλούρη και του εμπιστεύτηκε μερικά από τα τραγούδια του κύκλου.
Στη «Λήδρα»
Το 1971 ξεκίνησε κοινές εμφανίσεις με το Γιάννη Μαρκόπουλο στη μπουάτ «Λήδρα» και η φωνή του έγινε σύμβολο της αντίστασης. Εκείνα τα χρόνια συνεργάστηκε στενά με τον Θρακιώτη τραγουδοποιό Θανάση Γκαϊφύλλια στις μπουάτ της Πλάκας και σε συναυλίες σε όλη την Ελλάδα.
«Το μεγάλο μας τσίρκο» και Σταύρος Ξαρχάκος
Το καλοκαίρι του 1973 τραγούδησε στο θεατρικό έργο «Το μεγάλο μας τσίρκο» με πρωταγωνιστές τον Κώστα Καζάκο και τη Τζένη Καρέζη στο θέατρο «Αθήναιον». Η μουσική ήταν του Σταύρου Ξαρχάκου. Ο Νίκος Ξυλούρης είχε τον ρόλο του ντελάλη και με τη φωνή του ξεσήκωνε τον κόσμο, που έκανε ουρές για ένα εισιτήριο. Το προσωνύμιο «Αρχάγγελος» του το είχε δώσει η Τζένη Καρέζη, αφού κάθε φορά που ανέβαινε στη σκηνή να τραγουδήσει έλεγε: «Αυτός ο άνθρωπος είναι μαγικός… Έχει μια αρχαγγελική μορφή…»
Στο Πολυτεχνείο
Τον Νοέμβριο του ’73, τις μέρες της εξέγερσης, είναι μέσα στο Πολυτεχνείο και τραγουδά πίσω από τα κάγκελα μαζί με τους φοιτητές, «Πότε θα κάνει ξαστεριά» και «Μπήκαν στην πόλη οι οχτροί». Ο φωτογραφικός φακός καταγράφει τα στιγμιότυπα τα οποία γίνονται πρωτοσέλιδα και αποτελεί «κόκκινο πανί» για τη χούντα, που λογοκρίνει τα τραγούδια του, απαγορεύει τις συναυλίες του και κλείνει το μαγαζί που τραγουδάει. Η φωνή του είχε γίνει σύμβολο αντίστασης τα χρόνια της χούντας.
«Ήτανε μια φορά μάτια μου»
Στη βασισμένη στο έργο του Αλέξανδρου Παπαδιαμάντη τηλεοπτική σειρά «Έμποροι των Εθνών», σε σκηνοθεσία Κώστα Φέρρη, ο Ξυλούρης ερμηνεύει για τους τίτλους το τραγούδι «Ήτανε μια φορά μάτια μου» σε στίχους του σκηνοθέτη και μουσική Σταύρου Ξαρχάκου. Το δικτατορικό καθεστώς επιβάλλει να αφαιρεθεί η φωνή του και να παίζεται μόνο η μουσική. Πολύ αργότερα και μετά από επίμονη παρέμβαση του Φέρρη, θα ακουστεί και η φωνή του στη σειρά.
Το βραβείο
Το 1976, η Γαλλική Μουσική Ακαδημία Charles Cross θα του απονείμει το 1ο βραβείο στην κατηγορία της Διεθνούς Λαϊκής Μουσικής, για την ερμηνεία του στα «Ριζίτικα». Μάλιστα, η βράβευση έγινε δύο φορές, καθώς στην πρώτη δεν αναφέρθηκε καν το όνομά του παρά μόνο του Μαρκόπουλου που τα έγραψε.
Το πρόωρο τέλος
Στην ακμή της καριέρας του, τον Μάιο του 1979, ο Νίκος Ξυλούρης μαθαίνει ότι έχει καρκίνο στους πνεύμονες με μετάσταση στον εγκέφαλο.
Μεταβαίνει στο «Μεμόριαλ» της Νέας Υόρκης για να χειρουργηθεί και επιστρέφει στην Αθήνα, μετά από αλλεπάλληλες επεμβάσεις, στις αρχές Αυγούστου.
Τον Σεπτέμβριο σε «συναυλία αγάπης», που διοργανώνει για εκείνον ο Ξαρχάκος στο γήπεδο της Λεωφόρου Αλεξάνδρας, με στόχο την κάλυψη των εξόδων της νοσηλείας του, 25.000 άνθρωποι τραγουδούν και προσεύχονται για να γίνει καλά. Τον Δεκέμβριο πηγαίνει για μία εβδομάδα στο «Μεμόριαλ», ωστόσο έχει εξανεμιστεί κάθε ελπίδα. «Φεύγει» στις 8 Φεβρουαρίου 1980.
Η μεγάλη κληρονομιά
Ο Νίκος Ξυλούρης ερμήνευσε έργα των Ρίτσου, Σολωμού, Καρυωτάκη, Παλαμά, Βάρναλη, Αλεξάνδρου, Σεφέρη, Χριστοδούλου, Κορνάρου, Ελύτη, Γκάτσο, Ιάκωβο Καμπανέλλη, Κ.Χ. Μύρη.
Συνεργάστηκε με τον Γιάννη Μαρκόπουλο, τον Σταύρο Ξαρχάκο, τον Μάνο Χατζιδάκι, τον Λίνο Κόκκοτο, τον Ηλία Ανδριόπουλο, τον Χριστόδουλο Χάλαρη.
Η φωνή, η λεβεντιά, η καθαρή ματιά του ακόμη, τόσες δεκαετίες μετά το φευγιό του, σκορπίζουν ρίγη συγκίνησης.
