Β. Καραμανωλάκης: Το παρελθόν δεν καταστρέφεται α λα καρτ

Τον Αύγουστο του 1989, λίγους μήνες πριν την πτώση του Τείχου του Βερολίνου κι ενώ η Ελλάδα συγκλονιζόταν από το σκάνδαλο Κοσκωτά, η κυβέρνηση συνεργασίας μεταξύ Νέας Δημοκρατίας και Συνασπισμού (ΚΚΕ και ΕΑΡ) έριξε στην πυρά της Χαλυβουργικής περίπου 17.500.000 φακέλους κοινωνικών φρονημάτων που διατηρούσε η Ασφάλεια. Το βιβλίο του ιστορικού Βαγγέλη Καραμανωλάκη «Ανεπιθύμητο παρελθόν. Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων στον 20ο αι. και η καταστροφή τους» (εκδόσεις Θεμέλιο) αναλύει και συνθέτει ένα κοινωνικοπολιτικό προφίλ της ελληνικής κοινωνίας του 20ού αιώνα ξεκινώντας από αυτή την κομβική στιγμή της σύγχρονης ιστορίας.

Η Ελλάδα στο τέλος του Ψυχρού Πολέμου έγινε η πρώτη και μόνη χώρα διεθνώς που προχώρησε στην καταστροφή της σκοτεινής κληρονομιάς ενός αυταρχικού παρελθόντος λέει ο συγγραφέας, επίκουρος καθηγητής Ιστορίας ΕΚΠΑ. Η πολυετής έρευνά του επικεντρώνεται στους λόγους που οδήγησαν στη συγκεκριμένη εξαίρεση σε σχέση με την διεθνή εμπειρία και φωτίζει την παράξενη ιστορία των ντοκουμέντων της μνήμης.

«Μία από τις πιο μαχητικές αντιδράσεις εναντίον της καταστροφής των φακέλων το 1989 είχε προέλθει από τους ιστορικούς και είχαν δίκιο», εξηγεί στο Πρακτορείο ο Βαγγέλης Καραμανωλάκης: «Με το κάψιμο καταστράφηκε μια εξαιρετικά σημαντική ιστορική πηγή. Όμως, οι λογικές των ιστορικών δεν είναι η λογική της κοινωνίας. Το 1989 η ελληνική κοινωνία από τη μια φοβόταν ό, τι σήμαιναν οι φάκελοι, με βάση και την έλλειψη εμπιστοσύνης προς το κράτος. Από την άλλη πλευρά ήλπιζε ότι θα άλλαζε σελίδα μέσα από το τέλος του Ψυχρού Πολέμου. Εδώ μπαίνει και το ζήτημα της Μεταπολίτευσης που συχνά την αδικούμε. Νομιμοποίηση του ΚΚΕ το 1974, αναγνώριση της Εθνικής Αντίστασης το 1982, αναγνώριση του Εμφυλίου το 1989. Οι φάκελοι σε όλη αυτή την διαδικασία της «αποκατάστασης», για λόγους που εξηγώ και αναλυτικά στο βιβλίο, δεν έπαιξαν κανένα ρόλο. Τον Αύγουστο του 1989 έμοιαζαν σαν άταφοι νεκροί ενός παρελθόντος που ήθελαν όλοι να ξεχάσουν. Άρα για να απαντήσω ως ιστορικός, ανεξάρτητα από το εάν διαφωνώ με τη συγκεκριμένη απόφαση, μπορώ ωστόσο να την κατανοήσω ως το τέλος ενός ολόκληρου κύκλου διαχείρισης του τραυματικού μεταπολεμικού παρελθόντος».

Οι φάκελοι κοινωνικών φρονημάτων είχαν συγκροτηθεί από τα Σώματα Ασφαλείας από την εποχή του Μεσοπολέμου έως την πτώση της δικτατορίας των Συνταγματαρχών. Ο αριθμός των 17,5 εκ. φακέλων που καταστράφηκαν μοιάζει εξωπραγματικός.«Είναι σχεδόν διπλάσιος του τότε πληθυσμού της Ελλάδας!», λέει ο συγγραφέας στο Πρακτορείο,«οι φάκελοι δεν καταστρέφονταν ποτέ. Ακόμη και εάν κάποιος πέθαινε, ο φάκελός του διατηρείτο, καθώς τα στοιχεία που περιείχε μπορούσαν να χρησιμοποιηθούν για την ενοχοποίηση προσώπων του οικογενειακού ή ακόμη και του φιλικού περιβάλλοντός του. Σε έναν κόσμο αναζήτησης υπόπτων και πιθανών ενόχων, κυριαρχούσε η αρχή της οικογενειακής ευθύνης. Από την άλλη πλευρά, συχνά συγκροτούνταν περισσότεροι του ενός φάκελοι για τον ίδιο πολίτη από διαφορετικά παραρτήματα Ασφαλείας σε όλη την Ελλάδα, με βάση και τις μετακινήσεις του, τις αλλαγές του τόπου διαμονής ή εργασίας του. Έτσι εξηγείται αυτό το πραγματικά εφιαλτικό νούμερο». Η μελέτη του Βαγγέλη Καραμανωλάκη ασχολείται και με διεθνή παραδείγματα φακέλων μηχανισμών παρακολούθησης σε κράτη όπου, αντιθέτως με την Ελλάδα, διατήρησαν και χρησιμοποίησαν τους φακέλους. «Στις πρώην σοσιαλιστικές χώρες ή στις χώρες λ.χ. της Λατινικής Αμερικής, τεκμήρια όπως οι φάκελοι όταν δεν έμειναν απόρρητα χρησιμοποιήθηκαν για την διερεύνηση σκοτεινών υποθέσεων του παρελθόντος, την αποκατάσταση ανθρώπων που είχαν εκδιωχθεί ή βασανιστεί, την τιμωρία ή τον αποκλεισμό από την πολιτική όσων είχαν συνεργαστεί με τα αυταρχικά καθεστώτα. Σε πολλές περιπτώσεις, βέβαια, τεκμήρια όπως αυτά χρησιμοποιήθηκαν σε ένα «κυνήγι μαγισσών», με βάση σύγχρονες επιδιώξεις και ξεκαθαρίσματα, δες λ.χ. την περίπτωση της Πολωνίας», λέει στο Πρακτορείο ο συγγραφέας.

Τελικά… σβήνει μ αυτόν τον τρόπο το παρελθόν; «Τα όσα ζούμε σήμερα δείχνουν ότι το παρελθόν δεν καταστρέφεται αλά καρτ. Επιστρέφει με βάση κάθε φορά τις σύγχρονες ανάγκες και τους διχασμούς».

Τα πιστοποιητικά νομιμοφροσύνης σφράγισαν τη ζωή πολλών ανθρώπων στη χώρα μας. Πότε άρχισε η χρήση τους, τί σήμαινε για την κοινωνική ζωή των ανθρώπων και πότε καταργήθηκαν;

– Tα πιστοποιητικά θεσμοθετήθηκαν από τη δικτατορία Μεταξά, καθιερώθηκαν όμως το 1948, εν μέσω του εμφυλίου πολέμου. Καταργήθηκαν το 1974 στη Μεταπολίτευση, αντικαταστάθηκαν εν μέρει με μια δήλωση πίστης στο δημοκρατικό πολίτευμα που καταργήθηκε από το ΠΑΣΟΚ μετά το 1981. Όποιος δεν έπαιρνε πιστοποιητικό φρονημάτων δεν μπορούσε να εργαστεί στο δημόσιο, να βγει στο εξωτερικό, ακόμη, σε κάποιες περιόδους ούτε να πάρει δίπλωμα οδήγησης, ούτε να σπουδάσει. Οι φάκελοι και τα πιστοποιητικά ήταν ένας μηχανισμός εξοβελισμού πολιτών από την κοινωνική ζωή, ένας τεράστιος διαπαιδαγωγητικός μηχανισμός στην υποταγή και στο φόβο.