Η ανθρωπότητα μαζί με τον βιολογικό εφιάλτη της Πανδημίας ζει και τον ανθρωπιστικό εφιάλτη του Αφγανιστάν. Εδώ και αρκετές δεκαετίες το Αφγανιστάν έρχεται και επανέρχεται με ποικίλους τρόπους.
Η Ελλάδα εδώ 2350 χρόνια έχει σχέσεις με τον μακρινό αυτό χώρο – λόγω της εκστρατείας του Μεγαλέξανδρου. Στο κείμενό μου αυτό θα ξεκινήσουμε από την μακρόχρονη αυτή σχέση, στη συνέχεια θα μιλήσουμε για το Αφγανιστάν και την τωρινή του κατάσταση.
*
Η πρώτη επαφή μεταξύ των αρχαίων Ελλήνων και του Αφγανιστάν παρουσιάστηκε στο 330 π.Χ., όταν ο Αλέξανδρος ο Μέγας εισήλθε στην επικράτεια του σημερινού Αφγανιστάν. Εκεί, ο Αλέξανδρος ίδρυσε πολλές σύγχρονες Αφγανικές πόλεις όπως η Αλεξάνδρεια Αραχωσίας (σημερινή Κανταχάρ), την Αλεξάνδρεια Αριανής (σημερινή Χεράτ), την Αλεξάνδρεια του Ώξου (Άι-Χανούμ) και την Αλεξάνδρεια Ωπιανής (σημερινό Γκαζνί). Ο Αλέξανδρος συνάντησε επίσης τους ελληνόφωνους Βραγχίδες ανθρώπους που μετανάστευσαν από τη Μίλητο στο Αφγανιστάν, με διαταγή του Ξέρξη Α΄, με τον οποίο συμπαρατάχτηκαν. Σχεδόν εκατό χρόνια μετά το θάνατο του Αλεξάνδρου, το Ελληνοβακτριανό Βασίλειο και το Ινδοελληνικό βασίλειο ιδρύθηκαν στο Αφγανιστάν από τους απογόνους των Ελλήνων που είχαν εγκατασταθεί στην περιοχή.
Να σημειώσουμε ότι η πρώτη σύζυγος του Αλεξάνδρου Ρωξάνη (βακτριανά Roshanak, μετ. «αστέρι», αρχαία ιρανικά: Raoxshna, περ. 347 π.Χ. – περ. 310 π.Χ.) γεννήθηκε στην Βακτρία (σύγχρονο Νότιο Τατζικιστάν και βόρειο Αφγανιστάν) με πατέρα τον πολέμαρχο Οξυάρτη.
Μετά την κατάρρευση των ελληνικών βασιλείων στο Αφγανιστάν, υπήρχε σχεδόν ανύπαρκτη επαφή μεταξύ του Αφγανιστάν και της Ελλάδας μέχρι τον Οθωμανο-Χοτακικό Πόλεμο το 1722-1727 όταν η Οθωμανική Αυτοκρατορία (της οποίας η Ελλάδα αποτελούσε τότε μέρος) πολέμησε εναντίον Αφγανικών δυνάμεων να αποκτήσουν τον έλεγχο σε όλα τα δυτικά και βορειοδυτικά τμήματα του σύγχρονου Ιράν.
Σχετικά με το θέμα ο Marc G. De Santis στο άρθρο του «Ο ΜΕΓΑΣ ΑΛΕΞΑΝΔΡΟΣ ΣΤΟ ΑΦΓΑΝΙΣΤΑΝ» γράφει:
«Το φθινόπωρο του 331 π.Χ., ο Μέγας Αλέξανδρος κέρδισε μια αποφασιστική νίκη επί του Μεγάλου Βασιλιά Δαρείου Γ της Περσίας στη Μάχη της Γκαουγκάμελα. Η μάχη ήταν το τέλος της επικής του εκστρατείας για να εκδικηθεί την περσική εισβολή στην Ελλάδα 150 χρόνια πριν. Η Γκαουγκάμελα ήταν η τελευταία από τις μεγάλες μάχες, συμπεριλαμβανομένου του Γρανικού το 334 και του Ισσού το 333, με τις οποίες οι στρατοί των Περσών καταστράφηκαν. Η νίκη του τον άφησε κυρίαρχο των δυτικών και κεντρικών τμημάτων της παλιάς Περσικής Αυτοκρατορίας, αλλά ο Αλέξανδρος δεν ήταν ικανοποιημένος με τα τεράστια εδάφη που είχε κερδίσει. Τα ανατολικά εδάφη της αυτοκρατορίας δεν ήταν υπό τον έλεγχό του και πολλές από τις πιο μακρινές επαρχίες, ή σατραπείες, συνέβαλαν παραδοσιακά μερικούς από τους καλύτερους πολεμιστές στον περσικό στρατό. Όσο αυτές οι περιοχές βρίσκονται έξω από τα χέρια του Αλέξανδρου, μπορεί να αποδειχθούν ακόμη απειλή για την εδραίωση της αυτοκρατορίας υπό την κυριαρχία του. Επιπλέον, ο Αλέξανδρος χαρακτηρίστηκε ως όχι μόνο ο βασιλιάς της Περσίας, αλλά κάτι μεγαλύτερο, Κύριος της Ασίας» [ όποιος/όποια ενδιαφέρεται μπορεί στο διαδίκτυο να βρει το σχετικό άρθρο].
*
Το Αφγανιστάν (Παστού/Νταρί: افغانستان), είναι μία χώρα στη νότια κεντρική Ασία. Συνορεύει βόρεια με το Τατζικιστάν, Τουρκμενιστάν και Ουζμπεκιστάν, βορειοανατολικά με την αυτόνομη περιοχή Σινκιάγκ Ουιγκούρ, της Λαϊκής Δημοκρατίας της Κίνας, καθώς και με την περιοχή Τζαμού Κασμίρ, που διεκδικεί το Πακιστάν, ανατολικά και νότια με το Πακιστάν και δυτικά με το Ιράν. Έχει έκταση περίπου 647.500 τ. χλμ και ο πληθυσμός (κατατάσσεται 42η στον κόσμο) της χώρας είναι 32.890.171 κάτοικοι, σύμφωνα με επίσημη εκτίμηση για το 2020.
Το Αφγανιστάν κυβερνιέται από τη μη αναγνωρισμένη κυβέρνηση του Ισλαμικού Εμιράτου του Αφγανιστάν η οποία ελέγχεται από τους Ταλιμπάν, ως επακόλουθο της κατάρρευσης, της υποστηριζόμενης από τις ΗΠΑ και διεθνώς αναγνωριζόμενης, της Ισλαμικής Δημοκρατίας του Αφγανιστάν στις 15 Αυγούστου 2021.
ΧΑΡΑΚΤΗΡΙΣΤΙΚΑ
Είναι εξ ολοκλήρου μεσόγεια και ορεινή χώρα. Απέχει από τη θάλασσα (Αραβικό Κόλπο) περί τα 360 χλμ. Η συνολική έκταση του Αφγανιστάν είναι 647.500 τ.χλμ. “Σταν” σημαίνει γη. Το Αφγανιστάν σημαίνει τη γη των Αφγανών. Περισσότερο από τα 2/3 του εδάφους του Αφγανιστάν καλύπτονται από ψηλά βουνά με μέσο υψόμετρο τα 2000 μέτρα. Ψηλότερη κορυφή είναι ο Χιονισμένος Όγκος, ύψος 6.504 μ., τα Παροπαμίζ (4.231 μ.) και τα Κεντρικά Αφγανικά Βουνά (4.145 μ.). Το κλίμα του Αφγανιστάν είναι κυρίως ηπειρωτικό ξηρό, ενώ στα νότια και ανατολικά (στα σύνορα προς το Πακιστάν) είναι υποτροπικό, δηλαδή αυτό της άνυδρης στέπας με ψυχρούς χειμώνες και πολύ ζεστά καλοκαίρια, με πολλές όμως κλιματικές διαφορές, όπως στο ΒΑ τμήμα όπου το κλίμα είναι υποαρκτικό. Γενικά το κλίμα της Χώρας επηρεάζεται και από τους Μουσώνες του Ινδικού Ωκεανού με υγρασία και βροχές (Ιούλιος – Σεπτέμβριος).
Στο Αφγανιστάν κατοικούν 50 περίπου εθνότητες, που καθεμιά έχει και τη δική της γλώσσα. Από το 1930 καθιερώθηκαν ως επίσημες γλώσσες η Παστού και η Περσική, γνωστή ως νταρί στο Αφγανιστάν. Η κυριότερη θρησκεία στο Αφγανιστάν είναι το Ισλάμ, κυρίως όμως οι Αφγανοί είναι μουσουλμάνοι σουνίτες, με εξαίρεση μερικές μειονότητες που είναι μουσουλμάνοι σιίτες, ενώ όλες οι γλώσσες τις χώρας γράφονται σε αραβικούς χαρακτήρες, όπως και στο Ιράν ή το Πακιστάν. Το προσδόκιμο ζωής στο σύνολο του πληθυσμού, σύμφωνα με εκτιμήσεις του 2019 του Παγκόσμιου Οργανισμού Υγείας ήταν 63,2 χρόνια (63,3 χρόνια οι άνδρες και 63,2 οι γυναίκες).
Ιστορία – Αρχαιότητα
Οι πρώτες ιστορικές πληροφορίες για τους Αφγανούς και το Αφγανιστάν είναι από τον 10ο – 11ο αιώνα και τις παρέχουν οι Πέρσες, οι Τατζίκοι και οι Άραβες. Οι πρώτες όμως ιστορικές καταβολές του Αφγανιστάν αρχίζουν από τον 6ο αιώνα π.Χ. όπου και δέσποζαν στην περιοχή κατά σειρά οι Αχαιμενίδες, οι Έλληνες, από εκεί πέρασε ο Μέγας Αλέξανδρος κατά την εκστρατεία του στην Ινδία, άλλωστε, η Κανταχάρ, που κάποτε ήταν και πρωτεύουσα, χτίστηκε από τον Αλέξανδρο ως η Ἀλεξάνδρεια ἡ ἐν Ἀραχωσίᾳ, και στη συνέχεια οι Σελευκίδες, οι Πάρθοι, οι Κουσαίοι ή Κουσάνα, οι Σασανίδες και οι Εφθαλίτες.
Μεσαίωνας
Από τον 7ο μέχρι τον 18ο αιώνα ακολούθησαν οι πρώτες μουσουλμανικές δυναστείες. Οι πρώτοι μουσουλμάνοι έφτασαν στα εδάφη του Αφγανιστάν το 642 μ.Χ. με μικτή αποδοχή. Πριν τον εξισλαμισμό του Αφγανιστάν οι περισσότεροι κάτοικοι ήταν Βουδιστές και Ζωροάστρες, οι οποίοι έχουν αφήσει την κληρονομιά τους στην χώρα. Από τον 14ο αιώνα αρχίζει πλέον και οργανώνεται το Αφγανιστάν ως κράτος. Τον 19ο αιώνα άρχισε ο πρώτος πόλεμος των Αφγανών με τους Βρετανούς. Τελικά, το 1842 οι Αφγανοί κατάφεραν να εκδιώξουν τους Βρετανούς από τη χώρα τους, για να ακολουθήσει δεύτερος πόλεμος, το 1878-1880, κατά τον οποίο οι Βρετανοί πέτυχαν να θέσουν το Αφγανιστάν κάτω από τον έλεγχο του Άγγλου αντιβασιλέα των Ινδιών. Ο ανταγωνισμός της Ρωσίας και της Βρετανίας για την κυριαρχία στην κεντρική Ασία και την ινδική υποήπειρο, οδήγησε στην δημιουργία του διαδρόμου του Ουαχάν το 1893 για να χωρίσει την Βρετανική Ινδία από την Ρωσία, δημιουργώντας το σημερινό σχήμα της χώρας.
Νεότερη εποχή
Στον τρίτο αγγλο-αφγανικό πόλεμο του 1919 οι Αφγανοί κατάφεραν τελικά να νικήσουν τους Άγγλους και να τους υποχρεώσουν να αναγνωρίσουν την ανεξαρτησία τους. Στην περίοδο του δεύτερου παγκόσμιου πολέμου το Αφγανιστάν τήρησε απόλυτη ουδετερότητα απέναντι και στα δύο στρατόπεδα. Το 1973 ανατράπηκε η μοναρχία και τη διακυβέρνηση ανάλαβε το καθεστώς Νταούντ, που ανατράπηκε, μετά από στρατιωτικό πραξικόπημα, το 1978. Την εξουσία ανάλαβε το καθεστώς Ταράκι, το οποίο τήρησε φιλοσοβιετική στάση. Το 1980 ανατράπηκε και αυτό. Ακολούθησε η εγκατάσταση νέου φιλοσοβιετικού καθεστώτος και η κατάληψη της χώρας από στρατεύματα της ΕΣΣΔ.
Οι σοβιετικές δυνάμεις συνάντησαν σθεναρή αντίσταση από ένοπλες ομάδες ανταρτών μουτζαχεντίν. Στα πλαίσια της στρατηγικής του Ψυχρού Πολέμου οι μουτζαχεντίν υποστηρίχθηκαν από τις ΗΠΑ, το Πακιστάν, την Κίνα, το Ιράν και τη Σαουδική Αραβία. Οι πολεμικές συρράξεις αναγκάζουν χιλιάδες ανθρώπους να εγκαταλείψουν τις εστίες τους. Οι σοβιετικοί αποχωρούν το 1989 και ακολουθεί μια ακόμα περίοδος αστάθειας κατά την οποία αναδεικνύεται το ισλαμικό φονταμενταλιστικό κίνημα των Ταλιμπάν. Η κατάρρευση της Σοβιετικής Ένωσης επιτάχυνε την ανάδυση των ισλαμιστών φονταμενταλιστών, καθώς η χρήσιμη οικονομική βοήθεια της Σοβιετικής Ένωσης προς το Αφγανιστάν διεκόπη. Οι Ταλιμπάν καταλαμβάνουν την Καμπούλ το 1996 και επιβάλουν ένα αυστηρό ισλαμικό καθεστώς βασισμένο στην Σαρία, απαγορεύοντας την μουσική, την τηλεόραση και καταπιέζοντας τις γυναίκες. Η φιλοδυτική Βόρεια Συμμαχία διατήρησε υπό τον έλεγχο της ορισμένες περιοχές στο βορρά, εκπέμποντας ένα τηλεοπτικό σταθμό στις περιοχές αυτές. Την διοικούσαν διάφοροι στρατηγοί και είχε στήριξη από την Δύση. Το 2001 οι Ταλιμπάν ανατινάζουν δύο γιγάντια σκαλισμένα στο βράχο αγάλματα του Βούδα στην περιοχή Μπαμιγιάν.
Μετά τις επιθέσεις της 11ης Σεπτεμβρίου 2001 οι ΗΠΑ, η Βρετανία και συμμαχικές δυνάμεις αναλαμβάνουν στρατιωτική δράση και ανατρέπουν το καθεστώς των Ταλιμπάν. Με απόφαση του Συμβουλίου Ασφαλείας του ΟΗΕ στη χώρα εγκαθίσταται διεθνής στρατιωτική δύναμη, τη διοίκηση της οποίας ανέλαβε το 2003 το NATO. Μετά από δεκαετίες πολιτικής αστάθειας και πολεμικών επιχειρήσεων η ανθρωπιστική κρίση έχει λάβει ανεξέλεγκτες διαστάσεις. Εκατομμύρια Αφγανοί προσφυγές έχουν εγκαταλείψει τη χώρα και η Ύπατη Αρμοστεία του ΟΗΕ για τους Πρόσφυγες έχει συστήσει ειδική επιχείρηση για να διαχειριστεί την κρίση.
Τούτο το καλοκαίρι οι ΗΠΑ απέσυραν τις στρατιωτικές δυνάμεις τους από το Αφγανιστάν, ενώ οι Ταλιμπάν προελαύνουν καταλαμβάνουν πόλεις και επαρχίες όλης της χώρας, όπως και την πρωτεύουσα Καμπούλ (2.413.000 κάτοικοι, εκτίμηση 2009).
*
Τα μέσα συγκοινωνίας του Αφγανιστάν είναι ελάχιστα, ενώ δεν υφίσταται καθόλου σιδηροδρομικό δίκτυο. Το οδικό δίκτυο βρίσκεται σε πολύ άσχημη. Η αφγανική οικονομία είναι, ως επί το πλείστον, αγροτική. Το Αφγανιστάν είναι διάσημο για τα ρόδια, σταφύλια, βερίκοκα, πεπόνια και πολλά άλλα είδη φρούτων. Ωστόσο, η μεγάλη φτώχεια σε συνδυασμό με τα χαμηλά κέρδη που αποφέρει η καλλιέργεια φρούτων ωθεί πολλούς αφγανούς προς τις παράνομες καλλιέργειες, με κυριότερη αυτήν του οπίου. Το Αφγανιστάν σήμερα είναι ο μεγαλύτερος εξαγωγέας οπίου παγκοσμίως ενώ τα κέρδη που αποφέρει εκτιμάται πως αντιστοιχούν στο 11% την οικονομίας της χώρας. Το γεγονός αυτό έχει σοβαρές κοινωνικές επιπτώσεις, αφού η χώρα έχει μεγάλο αριθμό εξαρτημένων στα οπιοειδή όπως την ηρωίνη.
Παρά τη μικρή βιομηχανία του το Αφγανιστάν είναι πλούσιο σε μεταλλεύματα. Το Αφγανιστάν διαθέτει πλούσια ανεκμετάλλευτα κοιτάσματα ορυκτών πρώτων υλών η αξία των οποίων εκτιμάται από 1 έως 3 τρισ. δολάρια. Ειδικότερα διαθέτει τεράστια αποθέματα μεταλλευμάτων, κυρίως χαλκού, σιδήρου, μολύβδου και λιθίου, επίσης κοιτάσματα γαιανθράκων και πετρελαίου, πολύτιμων και ημιπολύτιμων λίθων καθώς και μαρμάρου, το οποίο εξορύσσεται με απαρχαιωμένα μέσα και εξοπλισμό σε διάφορες περιοχές του Αφγανιστάν. Το Αφγανιστάν επίσης είναι γνωστό για τα χαλιά του. Τα Αφγανικά χαλιά διαφέρουν από τα περσικά και έχουν μεγάλη ζήτηση παγκοσμίως.
Το ΑΕΠ της χώρας είναι 14,022 δισ. $ (σε ονομαστικές τιμές, 107η στον κόσμο, εκτίμηση 2009). Το κατά κεφαλήν ΑΕΠ είναι 812 $. Το Αφγανιστάν έχει ως νόμισμα το αφγάνι.
Τρία επιμέρους θέματα θα παρουσιάσουμε στη συνέχεια:
1. ΤΑΛΙΜΠΑΝ (Πηγή: BBC)
Οι Ταλιμπάν, ή «σπουδαστές» στη γλώσσα της αφγανικής εθνότητας των Παστούν, πρωτοεμφανίστηκαν στις αρχές της δεκαετίας του 1990 στο βόρειο Πακιστάν, λίγο μετά την αποχώρηση των σοβιετικών στρατευμάτων από το Αφγανιστάν. Ήταν ένα κίνημα των Παστούν που πιστεύεται ότι ξεκίνησε από θρησκευτικά σεμινάρια που πληρώθηκαν με χρήματα από τη Σαουδική Αραβία και δίδασκαν μια σκληροπυρηνική εκδοχή του σουνιτικού ισλαμισμού.
Από τα εδάφη όπου ξεκίνησαν στο Πακιστάν και το Αφγανιστάν, οι Ταλιμπάν υπόσχονταν ειρήνη και ασφάλεια και δεσμεύονταν να επιβάλλουν μια αυστηρή βερσιόν του θρησκευτικού νόμου της σαρίας όταν καταλάμβαναν την εξουσία.
Η οργάνωση γρήγορα επέκτεινε την επιρροή της σε μεγάλο μέρος της χώρας. Το 1998, οι Ταλιμπάν ήλεγχαν πλέον το 90% της χώρας. Για μεγάλο μέρος του αφγανικού πληθυσμού, οι Ταλιμπάν ήταν ευπρόσδεκτοι, κυρίως χάρη στην επιτυχή αντιμετώπιση της διαφθοράς και τη βελτίωση των συνθηκών ασφάλειας. Όμως οι Ταλιμπάν επέβαλαν απάνθρωπες ποινές σύμφωνα με τη δική τους ερμηνεία της σαρίας, όπως δημόσιες εκτελέσεις για όσους είχαν καταδικαστεί για φόνο ή μοιχεία, και ακρωτηριασμό για όσους κρίνονταν ένοχοι για κλοπή.
2. ΘΕΣΗ ΓΥΝΑΙΚΩΝ (πληροφορίες από Guardian)
Οι Ταλιμπάν, έως το 1998, στην πρώτη περίοδο διακυβέρνησής τους η οποία έληξε με την επέμβαση των ΗΠΑ το 2001, στον απόηχο των επιθέσεων της 11ης Σεπτεμβρίου, οι Ταλιμπάν είχαν εφαρμόσει μία δική τους εκδοχή της Σαρίας με πολλά στοιχεία από τις φυλετικές παραδόσεις των Παστούν, της μεγαλύτερης εθνολογικής ομάδας της χώρας
Οι γυναίκες εκτοπίστηκαν από τη δημόσια ζωή, εργασία και σπουδές τούς απαγορεύθηκαν και ο βίος τους περιορίστηκε στο σπίτι. Έξω μπορούσαν να βγαίνουν μόνο συνοδεία ανδρός.
Οι δημόσιες εκτελέσεις και τα μαστιγώματα βρίσκονταν στην ημερήσια διάταξη, δυτικά βιβλία και δυτικός κινηματογράφος απαγορεύθηκαν και κάθε δυτικό έργο ή τεχνούργημα πολιτισμού θεωρείτο βλάσφημο και καταστρεφόταν.
3. ΠΑΝΔΗΜΙΑ (πληροφορίες από το Reuters)
Εκτός ελέγχου βρίσκεται η πανδημία στο Αφγανιστάν, καθώς τα κρούσματα αυξήθηκαν κατά 2.400% μέσα σε έναν μήνα. Πάνω από το ένα τρίτο των τεστ την περασμένη εβδομάδα ήταν θετικά, δήλωσε το ICRC.
«Το Αφγανιστάν βρίσκεται σε περίοδο κρίσης στη μάχη για τη συγκράτηση του COVID-19, καθώς τα νοσοκομειακά κρεβάτια είναι γεμάτα στην πρωτεύουσα Καμπούλ και σε πολλές περιοχές». Η έξαρση της πανδημίας ασκεί έντονη πίεση σε μια χώρα όπου εκατομμύρια άνθρωποι ζουν ήδη σε συνθήκες φτώχειας και υγείας.
*
Η ανθρωπότητα παρακολουθεί με πόνο τα γεγονότα του Αφγανιστάν. Κλείνοντας, θυμήθηκα ένα παλιότερο κείμενό μου. Στα τέλη του 2016 από τις εκδόσεις Οδός Πανός εκδόθηκε η νέα ποιητική συλλογή του Κώστα Μπαρμπούτη «Ο ΠΙΚΡΟΣ ΚΥΚΛΟΣ του Αφγανιστάν», σελ. 56. Λίγοι στίχοι:
«Πανσέληνος, η σελήνη κόκκινη…
Θαρρείς ματωμένη
απ’ τα αίματα που χύνονται στη γη…
Σαν να έφτασαν τα αίματα τόσο ψηλά
που έβαψαν κόκκινο και το φεγγάρι…»
Κάθε βράδυ το κόκκινο φεγγάρι ξαπλώνεται από το Αιγαίο στο Αφγανιστάν, ένα δίχτυ αιμάτινο που περικυκλώνει τον άνθρωπο…
ΘΑΝΑΣΗΣ ΜΟΥΣΟΠΟΥΛΟΣ
ΞΑΝΘΗ, 17 ΑΥΓΟΥΣΤΟΥ 2021
