«..Ακόμα και η πατριαρχική σχολή θα είχε εκλείψει πιθανώτατα, αν δεν την ανασυνιστούσε το 1663 και δεν την προίκιζε πλουσιοπάροχα ο φιλόμουσος έμπορος Μανολάκης ο Καστοριανός.» [Ι.Ε.Ε. τόμος ΙΑ` σελ 129]
Η ημέρα Μνήμης των Εθνικών μας Ευεργετών, καθιερώθηκε το 2007 και τιμάται κάθε χρόνο στις 30 Σεπτεμβρίου. Εκείνος, όμως, που θα δικαιούνταν τον τίτλο, όχι μόνο ενός από τους σημαντικότερους, αλλά του πρώτου Εθνικού Ευεργέτη, είναι ο Μανωλάκης ο Καστοριανός, που υπήρξε «Αρχιγούναρης» της Συντεχνίας των Γουναράδων στην Κωνσταντινούπολη, κατά τον 17ο αιώνα.
Για τη ζωή του Εμμανουήλ Φιλίππου (ή κατ` άλλους, Βλαστού), δεν διαθέτουμε πολλές πληροφορίες, ενώ ορισμένες απ` αυτές είναι αντικρουόμενες. Γεννήθηκε γύρω στο 1620. Σε κάποιο από τα αφιερώματά του στο Πατριαρχείο, αναγράφεται ως «Μανουήλ, υιός Πέτρου εκ Καστορίας». Η σύζυγός του λεγόταν Ρωξάνη.
Σε νεαρή ηλικία εγκαταστάθηκε στην Κων/πολη και ασχολήθηκε με το εμπόριο γουναρικών. Παρόλο που έφτασε εκεί πάμφτωχος και αγράμματος, ήταν αυτός που κατέστησε τη Συντεχνία των Γουναράδων, ισχυρότερη ακόμα και από εκείνες των Χρυσοχόων και των Μεταξάδων.
Κατά την επανάσταση των Γενίτσαρων επί Μαχμούτ Δ ́(1648-1649), διέσωσε από την οργή τους τον Σουλεϊμάν πασά, ο οποίος αργότερα του έδειξε έμπρακτα την ευγνωμοσύνη του για τη σωτηρία του, αμείβοντάς τον γενναία. Έτσι, σταδιακά κατάφερε να ανέλθει οικονομικά και κοινωνικά. Αρχικά πέτυχε να αναλάβει μονοπωλιακά την προμήθεια κρέατος στον οθωμανικό στρατό.
Υπήρξε ο προμηθευτής γουναρικών πολλών αρχόντων, αλλά και του ίδιου του Σουλτάνου Μαχμούτ Δ΄ και του Σουλεϊμάν Β΄. Η επιρροή του, τόσο σε Έλληνες όσο και Τούρκους, υπήρξε εφάμιλλη και, σε κάποιες περιπτώσεις μεγαλύτερη απ` αυτή του Πατριάρχη. Το 1688, μάλιστα, κατόρθωσε ο ίδιος να επιβάλει ως Πατριάρχη, τον Καλλίνικο Β’. Πέθανε το 1699 και ετάφη στο επιφανέστερο νεκροταφείο της Κων/πολης.
Το ενδιαφέρον του για την πνευματική πορεία και προκοπή των Ελλήνων, τον ανέδειξε σε μεγάλο Ευεργέτη του Γένους και της Εκκλησίας, χάρη στην επιρροή και τους δεσμούς του με εκκλησιαστικούς και κοσμικούς άρχοντες, καθώς και τις γενναίες χρηματικές εισφορές του.
Η ανασύσταση και επαναλειτουργία της Μεγάλης του Γένους Σχολής στην Κων/πολη, το 1663, πραγματοποιήθηκε με δική του χορηγία. Στη διάρκεια της ίδιας δεκαετίας, ίδρυσε ή ανοικοδόμησε σχολεία στη Χίο, την Άρτα, την Πάτμο και το Αιτωλικό (κοντά στο Μεσολόγγι).
(Σκαρλάτου Δ. του Βυζαντίου, «Κων/πολις» Τόμος Α΄ Αθήναι, 1851, σελ 540)
Ο ιστορικός Νίκος Σβορώνος σημειώνει: «Η πρώτη μεγάλη προσπάθεια για την ίδρυση σχολείων στις ελληνικές χώρες, ήδη στον 17ο αιώνα, οφείλεται στη πρωτοβουλία του μεγαλέμπορου Μανωλάκη, με τη συνεχή οικονομική του ενίσχυση».
Συγκεκριμένες πληροφορίες για σχολεία που ίδρυσε ο Μανωλάκης στην Καστοριά, δεν διαθέτουμε, αλλά όπως αναφέρει στα μέσα του 19ου αιώνα ο Επίσκοπος Θήρας, Ζαχαρίας Μαθάς, «ο φιλογενής Μανωλάκης, που σύστησε σχολεία σε άλλες πόλεις, δεν ήταν δυνατό να στερήσει τη γενέτειρά του από το ευεργέτημα αυτό…»».
Στις 20 Μαΐου 1682, σε επιστολή τους, οι Καστοριανοί της Κωνσταντινούπολης, υπόσχονται να βοηθήσουν τους συμπατριώτες τους στην καταπολέμηση της αμάθειας και προτρέπουν «τους εν Καστορία τιμιωτάτους άρχοντας, όπως γράψωσιν επιστολήν προς τον εν Κωνσταντινουπόλει Καστοριέα Μανωλάκην, ίνα συνεργήση υπέρ ιδρύσεως Σχολής εν Καστορία».
Σημαντική στήριξη προσέφερε ο Μανωλάκης και σε λόγιους της εποχής του, επιχορηγώντας την έκδοση έργων τους.
Επίσης, επιχορήγησε πολλά εκκλησιαστικά και φιλανθρωπικά ιδρύματα αλλά και νοσοκομεία. Με δικά του χρήματα πραγματοποιήθηκε η ανοικοδόμηση του Ναού της Γέννησης στη Βηθλεέμ και η ανακαίνιση άλλων Ναών στους Αγίους Τόπους και το Άγιο Όρος.
Το εσωτερικό του ναού της Γέννησης στη Βηθλεέμ
Για όλους αυτούς τους λόγους, η Εκκλησία, με πατριαρχικό σιγίλιο (έγγραφο), το 1663, τίμησε το Μανωλάκη, αναγορεύοντάς τον, «Μέγα Εκκλησιάρχη». Η στήριξη που προσέφερε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, ο ίδιος και η Συντεχνία των Γουναράδων, υπήρξε ιδιαίτερα σημαντική. Μέχρι σήμερα, το Μεγάλο «Ρουφέτι» ή «Εσνάφι των Γουναραίων», δηλαδή η Συντεχνία τους, που αναδείχθηκε με «Πρωτομαΐστορα» το Μανωλάκη, μνημονεύεται κάθε φορά που παρίσταται σε δοξολογίες ο Πατριάρχης.
Το παράδειγμα του Μανωλάκη, ακολούθησαν αργότερα πολλοί Καστοριανοί, τόσο στη διάρκεια της Τουρκοκρατίας, όσο και μεταγενέστερα. Πολλά από τα βασικά έργα στην Καστοριά κατασκευάστηκαν με πρωτοβουλία και στήριξη φιλοπάτριδων Καστοριανών που διέπρεψαν στην Ελλάδα ή το εξωτερικό.
Ενδεικτικά μόνο, μπορούμε να αναφέρουμε το δωρητή του παλαιού Νοσοκομείου της πόλης, Χρήστο Δήμου ή το ζεύγος Λαζάρου και Αθηνάς Ρίζου, που ίδρυσαν το Γηροκομείο. Επίσης, τους ευεργέτες της ύδρευσης της πόλης, Ζήση Τσερλεμέ και Γ. Τόκα, καθώς και της Δημοτικής Αγοράς, Δ. Σκαπέρδα, τον Α. Δεληνάνο και πολλούς άλλους. Κάποιοι μάλιστα, διέθεσαν το σύνολο της περιουσίας τους. Μεταξύ αυτών, ο Ζήσης Παπαλαζάρου, του οποίου η κληρονομιά υπερβαίνει τα 2.000.000 ευρώ.
Στον τομέα της Παιδείας ειδικότερα, μπορούμε να αναφέρουμε τους Γ. Καστριώτη και Δ. Κυρίτση που ίδρυσαν σχολεία στην Καστοριά στις αρχές του 18ου αιώνα, τους αδελφούς Δεμπενιώτη που χρηματοδότησαν το κτίριο του Β΄ Νηπιαγωγείου και το Γ. Μπουζιώτα, που δώρισε σύγχρονο εργαστήριο Φυσικής και Χημείας στο ιστορικό Γυμνάσιο της Ομόνοιας, κατά τη δεκαετία του 1930.
Και κοντά στους επιφανείς χορηγούς και ευεργέτες, ας μην ξεχνούμε και τα μέλη της Κοινότητας, με τους πενιχρούς πόρους και συχνά από το υστέρημα των οποίων, έγινε δυνατή η ίδρυση αλλά και λειτουργία σχολείων και άλλων ιδρυμάτων.
Την περίοδο κατά την οποία η στήριξη του Κράτους δεν ήταν αυτονόητη αλλά υποτυπώδης ή και ανύπαρκτη, οι πολίτες θεωρούσαν υποχρέωσή τους να βάλουν «πλάτη», όπως θα λέγαμε σήμερα, για την απόκτηση στοιχειωδών αγαθών, όπως αυτό της Παιδείας ή της Υγείας.
Σήμερα, σε μια εποχή ιδιώτευσης και αποθέωσης των αξιών του ατομικισμού, το παράδειγμα ανθρώπων που τη σκέψη τους μονοπωλεί το ιδεώδες της προσφοράς, λειτουργεί ως αντίβαρο που αποκαθιστά στο «βάθρο» της την αξία της συλλογικότητας αποτελώντας ελπιδοφόρο μήνυμα για το μέλλον.
Ομιλία που εκφωνήθηκε στο 1ο Πρότυπο Λύκειο Καστοριάς, στα πλαίσια του εορτασμού της Ημέρας Μνήμης των Εθνικών Ευεργετών (30 Σεπτεμβρίου 2021)
Βιβλιογραφία
Τσαμίσης Π. «Η Καστοριά και τα μνημεία της», Αθήναι: Ι. Λ. Αλευροπούλου, 1949
Γιομπλάκης Α. «Ο Καστοριανός Μανωλάκης. Ένας πρόδρομος της Μακεδονικής Φιλεκπαιδευτικής Αδελφότητος»., Χρονικά. τ. Γ ́, Θεσσαλονίκη: Μ.Φ.Α. 1981
Γεωργία Β. Καδινοπούλου «Η Πατριαρχική Σχολή Κων/πόλεως 1663-1691: ΣΧΟΛΗ ΜΑΝΟΛΑΚΗ: Οργάνωση, Διοίκηση, Διδασκαλία, Πρόγραμμα Σπουδών», Μεταπτυχιακή Εργασία, Τμήμα Θεολογίας Α.Π.Θ. Θεσ/νίκη 2015
Γέροντας Δοσίθεος Κανέλλος, Ηγούμενος Ι.Μ. Παναγίας Τατάρνης Ευρυτανίας, «Ο ευεργέτης Μανωλάκης ο Καστοριανός (Βλαστός), ο γουναράς», (26 Αυγούστου 2015) http://www.diakonima.gr/
