Οι εθνικές επέτειοι και τα Ιωβηλαία είναι σημεία αναφοράς για έκφραση της εθνικής συλλογικής ταυτότητας και αποτελεσματικά εργαλεία για τη σφυρηλάτηση, τον επαναπροσδιορισμό και την επαναδιαμόρφωση της εθνικής εικόνας στην εσωτερική και τη διεθνή σκηνή. Ο καθοριστικός ρόλος τους απορρέει από το γεγονός ότι διατηρούν ζωντανά τις συλλογικές αξίες, τα ιδεώδη, τα παραδοσιακά πολιτισμικά φορτία και τους στόχους των εθνικών συνόλων και εξοπλίζουν τα οράματα του μέλλοντός τους. Με τον ισχυρό συμβολισμό που αποπνέουν προάγουν τη συλλογική αυτογνωσία των εθνικών συνόλων, αρετή απαραίτητη για την ευημερία και την προκοπή τους. Ιδίως τα Ιωβηλαία, αποτελούν μοναδικούς σταθμούς για προβληματισμό, κριτική ενδοσκόπηση και αξιολόγηση του ιστορικού παρελθόντος και αφετηρίες για μέτρηση των δυνάμεων του παρόντος και ανίχνευση και σχεδιασμό των προκλήσεων του μέλλοντος. Η αγνόηση της ιστορίας, η μακάρια μυθοπλασία, οι ιδεολογικές αγκυλώσεις, οι έωλες αυταπάτες και ο άκριτος εθνικός ναρκισσισμός δεν οδηγούν σε ευοίωνο μέλλον. Υπό αυτή την έννοια, οι εθνικές επέτειοι και τα Ιωβηλαία είναι «τιμητικές παρελάσεις» και αποδώσεις τιμής στο συλλογικό «γνώθι σ’ αυτόν».
Το σύγχρονο νεοελληνικό κράτος κινήθηκε τα τελευταία διακόσια χρόνια της ύπαρξής του επανειλημμένα στα όρια μεταξύ φθοράς και αφθαρσίας. Αλλά παρά τους επτά πολέμους, τους τέσσερις εμφυλίους και τις επτά πτωχεύσεις καταφέρνει να στέκει αλώβητο μεταξύ των τριάντα πλουσιότερων κρατών του κόσμου. Κάθε φορά που αιωρείται στην άκρη του γκρεμού, ως δια μαγείας, «αθέατες δυνάμεις» παρεμβαίνουν και αποτρέπουν το ανεπίστρεπτο γκρεμοτσάκισμα. Καθόλου κακή επίδοση για ένα κράτος που βίωσε μακραίωνη, βάρβαρη σκλαβιά, που δεν πήρε την παραμικρή μυρωδιά από τον Διαφωτισμό της Δύσης και που δεν υπήρξε ποτέ αποικιοκράτης και εκμεταλλευτής των αυτόχθονων πληθυσμών και των πλουτοπαραγωγικών πηγών των χωρών τους! Ποιοι παράγοντες, λοιπόν, ποιες συνθήκες και ποιες δυνάμεις εκτρέφουν και αρδεύουν την ύπαρξη και την ευημερία του;
Σύμφωνα με το δικό μου αναστοχασμό, οι αιτιακοί παράγοντες και δυνάμεις είναι οι ακόλουθοι:
α) Ο διαχρονικά άσβεστος φάρος του αρχαιοελληνικού πολιτισμού
β) Η θρησκευτική συγγένεια με τη Δύση
γ) Οι προσωπικότητες και οι επιλογές δύο ηγετών
δ) Οι σωστές επιλογές και συμμαχίες στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους
ε) Η Μικρασιατική καταστροφή
στ) Η δύναμη της ελληνικής φυλής στην αφομοίωση αλλοεθνών μειονοτήτων
ζ) Η νίκη του εθνικού στρατού και η ήττα των κομμουνιστών στον τελευταίο εμφύλιο
η) Η μαζική μετανάστευση στο εξωτερικό μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο
θ) Η είσοδος στην ΕΟΚ/ΕΕ
ι) Η αλλαγή των διεθνών τάσεων ζωής/ο τουρισμός
κ) Η οργάνωση του κρατικού συστήματος δωρεάν παιδείας
λ) Ο χαρακτήρας του Έλληνα
μ) Η γεωγραφική θέση της χώρας.
Συνοπτικά, οι παράγοντες αυτοί συνέδραμαν στη σημερινή κατάσταση ως εξής:
α) Η πνευματική αναγέννηση της Δύσης βασίσθηκε σε μεγάλο βαθμό στα πανανθρώπινης αξίας πνευματικά έργα, στις ηθικοπολιτικές, τις φιλοσοφικές και τις αισθητικές αξίες του αρχαιοελληνικού πολιτισμού. Η ιδεαλιστική λατρεία της Δύσης για τον κλασικό πολιτισμό ενέπνευσε την αμερικανική και τη γαλλική επανάσταση, άρδευσε το φιλελληνικό κίνημα την περίοδο του απελευθερωτικού αγώνα και είναι αυτή που τροφοδοτεί διαχρονικά τα αισθήματα αποδοχής, αναγνώρισης, σεβασμού και συμπάθειας των ξένων για την Ελλάδα. Στην καταγωγή μας από τον πολιτισμό αυτό οφείλουμε την παρέμβαση των ξένων στη ναυμαχία του Ναυαρίνου, την υποστήριξή τους στους Παγκοσμίους και Βαλκανικούς Πολέμους, την επέκταση των γεωγραφικών μας συνόρων, την αποσόβηση του διαμελισμού της χώρας από τους κομμουνιστές στον τελευταίο εμφύλιο, την ένταξή μας στις ΕΟΚ/Ε.Ε.και την κάθε μορφής οικονομική στήριξη από Η.Π.Α. και Ε.Ε. (Σχέδιο Μάρσαλ, Ολοκληρωμένα Μεσογειακά προγράμματα, ΕΣΠΑ, κ.λ.π.) που άλλαξε το πολιτικό, οικονομικό και κοινωνικό επίπεδο της χώρας. Επίσης, αυτός ο πολιτισμός προσελκύει τα τελευταία εξήντα χρόνια εκατομμύρια τουρίστες, αναδεικνύοντας την τουριστική βιομηχανία της χώρας σε ατμομηχανή της οικονομικής ανάπτυξης.
β) Εξίσου σημαντική είναι και η συμβολή της θρησκευτικής μας συγγένειας με τη Δύση. Καθολικοί, Διαμαρτυρόμενοι και Ορθόδοξοι είναι αναθρεμμένοι και διαποτισμένοι με τα νάματα του Χριστιανισμού και νοιώθουν μεγαλύτερη συγγένεια μεταξύ τους από ότι με τους μουσουλμάνους. Πολλοί Φιλέλληνες της Δύσης προσέτρεξαν για βοήθεια στον αγώνα της Παλιγγενεσίας επειδή τον θεώρησαν αγώνα του χριστιανικού φωτός εναντίον του οθωμανικού σκότους. Μέχρι σήμερα καμία μουσουλμανική χώρα δεν έγινε μέλος της Ε.Ε. και είναι απίθανο να συμβεί κάτι τέτοιο στο μεσοπρόθεσμο μέλλον. Η Ευρώπη είναι χριστιανική και φαίνεται πως τέτοια θα παραμείνει. Ο ισλαμικός φονταμενταλισμός αρχίζει τώρα να προβληματίζει και να τρομάζει τη χριστιανική Δύση, ιδίως μετά την εγκατάσταση στο έδαφός της εκατομμυρίων μουσουλμάνων.
γ) Οι ισχυρές προσωπικότητες και οι επιλογές δύο ηγετών, του Ελ. Βενιζέλου και του Κων. Καραμανλή, είναι ο τρίτος καταλυτικός παράγοντας. Ο πρώτος δημιούργησε την Ελλάδα των «πέντε θαλασσών και των δύο Ηπείρων» και ο δεύτερος καθιέρωσε την ωριμότερη δημοκρατία που είχε ποτέ η χώρα και την οδήγησε στον πυρήνα της Ευρώπης, καθιστώντας την βασικό εταίρο με ισοδύναμη ψήφο στα παγκόσμια δρώμενα. Και οι δύο επικρίθηκαν σφοδρά από κάποιους για κάποια σκοτεινά διαστήματα της θητείας τους και ενέπνευσαν είτε λατρευτικά συναισθήματα είτε αισθήματα ακραίου μίσους∙ όμως το ισοζύγιο της προσφοράς τους στη χώρα είναι αναμφισβήτητα απόλυτα θετικό.
δ) Οι επιλογές των συμμαχιών στους Βαλκανικούς και στους δύο Παγκοσμίους Πολέμους έχουν τη δική τους τεράστια συνεισφορά στη νεωτερική κατάσταση της χώρας. Εκ του αποτελέσματος αποδείχθηκε πως η σύνδεση της τύχης της χώρας στο άρμα των συμμάχων της Δύσης ήταν η σωστή επιλογή, αφού και στους τρεις πολέμους βρέθηκε στην πλευρά των νικητών. Η νίκη στους Βαλκανικούς Πολέμους είχε τεκτονικές συνέπειες σε ολόκληρη τη Βαλκανική Χερσόνησο. Με αυτούς η Ελλάδα δεν επανέκτησε μόνο τα πατρογονικά εδάφη της Ηπείρου της Μακεδονίας και της Θράκης, αλλά πέτυχε και την πληθυσμιακή «καθαρότητα» των περιοχών. Τούρκοι, Βούλγαροι και Αλβανοί που κατοικούσαν στα εδάφη αυτά επί Οθωμανικής Αυτοκρατορίας αναγκάσθηκαν να αποσυρθούν στα εδάφη των χωρών καταγωγής τους. Οι τρεις αυτοί πόλεμοι εκτός από εδαφικά και οικονομικά οφέλη, απέφεραν επιπλέον στην Ελλάδα φήμη και κύρος στη διεθνή κονίστρα.
ε) Η Μικρασιατική Καταστροφή είναι ίσως η μεγαλύτερη καταστροφή που γνώρισε η σύγχρονη Ελλάδα. Με αυτή ενταφιάσθηκε το υπερφίαλο όραμα της Μεγάλης Ιδέας, εξοντώθηκαν 350.000 ¨Ελληνες και ξεριζώθηκε περί το ενάμισι εκατ. Έλληνες από τον Πόντο, τη Μικρά Ασία και την Πόλη. Κι’ όμως αυτή η συμφορά έχει καθοριστική συμμετοχή στη δημιουργία της σημερινής Ελλάδας! Η σύνθεση του πληθυσμού της χώρας που προέκυψε από τους Βαλκανικούς Πολέμους και την ανταλλαγή των πληθυσμών του 1923, είναι ελληνικότερη από ποτέ! Το ενάμισι εκατ. πρόσφυγες που εγκαταστάθηκαν κυρίως στα εδάφη της Ηπείρου, της Μακεδονίας και της Θράκης είχαν ελληνική συνείδηση, σε αντίθεση με τους Σλάβους, τους Βούλγαρους και τους Τούρκους που τα κατοικούσαν πριν από την ανταλλαγή. Οι δυσκολίες της ομογενοποίησης του πληθυσμού ήταν πολλές για χρόνια, αλλά σήμερα δεν μπορεί να υποστηρίξει κανείς ότι στην Ελλάδα ζουν πληθυσμοί που δεν έχουν ελληνική συνείδηση, με εξαίρεση κάποιες περιοχές της Θράκης. Η ομογενοποίηση του πληθυσμού αποτελεί ένα από τα σημαντικότερα επιτεύγματα της σύγχρονης Ελλάδας, διότι παραπέμπει απευθείας στη σημερινή εθνική συλλογική ταυτότητα της χώρας. Αρκεί να σκεφθούμε ότι, στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, στα σημερινά εδάφη της Ελλάδας, οι Έλληνες αποτελούσαν μειοψηφία! Σύμφωνα με τον ιστορικό Φιλέλληνα Τζωρτζ Φίνλευ, την περίοδο αυτή, ο Ελληνικός πληθυσμός που κατοικούσε στα σημερινά εδάφη (Ηπειρωτική Χώρα και νησιά ) δεν ξεπερνούσε τα δύο εκατομμύρια. Μαζί με τον πληθυσμό της Μικράς Ασίας, της Κωνσταντινούπολης και των παραδουνάβιων περιοχών έφτανε τα 3,5 εκατ. Την ίδια περίοδο υπολογίζει πως, στο συγκεκριμένο χώρο, η Σλαβοβουλγαρική και η Ρουμανοβλαχική φυλή ξεπερνούσαν τα πέντε εκατ. η κάθε μία.
στ) Η δύναμη της ελληνικής φυλής είναι ένας ακόμη καθοριστικός παράγοντας που έχει άμεση σχέση με την εθνική ομογενοποίηση και την κοινωνική αφομοίωση των αλλοεθνών μειονοτήτων, στις οποίες ανήκουν οι Αρβανίτες της Νότιας Ελλάδας και οι Βλάχοι, Σλάβοι, Εβραίοι και Αρμένιοι της Β. Ελλάδας. Σήμερα κανείς Αρβανίτης και κανείς Βλάχος δεν δηλώνει ότι δεν έχει ελληνική συνείδηση, κάτι που δεν ήταν καθόλου αυτονόητο στο πρώτο μισό του 19ου αιώνα, όταν δημιουργήθηκε το νεοελληνικό κράτος. Η ενσωμάτωση αυτή συνέτριψε τις καταγωγικές και φυλετικές διακρίσεις και αναδείχθηκε σε βασικό δημιουργικό μοχλό προόδου της χώρας.
ζ) Η νίκη του Εθνικού Στρατού στον εμφύλιο πόλεμο του 1945-49 αποτελεί τον ακρογωνιαίο λίθο της σημερινής νεωτερικής μορφής και κατάστασης της χώρας. Μας κράτησε στην αγκαλιά της Δύσης, η οποία μας χορήγησε κεφάλαια για να ανασυγκροτηθούμε, και μας υποδέχθηκε στους Διεθνείς Οργασμούς και στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα. Αν επικρατούσαν οι κομμουνιστές θα βρισκόμασταν σήμερα στην κατάσταση της Αλβανίας, της Βουλγαρίας, της Ρουμανίας και των άλλων Βαλκανικών Χωρών.
η) Η μετανάστευση των αρχών του 20ου αιώνα προς τις ΗΠΑ και ιδίως αυτή που σημειώθηκε προς τη Δυτική Ευρώπη και την Αυστραλία μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο έχουν τεράστια συμβολή στη σημερινή υπόσταση της Ελλάδας. Έδωσε διέξοδο απασχόλησης στον ανειδίκευτο, φτωχό αγροτικό και νησιωτικό πληθυσμό και ευκαιρίες ικανοποιητικής εκμετάλλευσης των μικρών αγροτικών κλήρων από τους εναπομείναντες, άνοιξε τους πνευματικούς και πολιτιστικούς ορίζοντες των ξενιτεμένων, συνεισέφερε στην άνοδο του οικονομικού επιπέδου των ξενιτεμένων και στην ανάπτυξη της χώρας μέσω των εμβασμάτων για τη συντήρηση των οικογενειών τους, την αξιοποίηση της ακίνητης περιουσίας και τη δημιουργία επιχειρηματικών δραστηριοτήτων.
θ) Η είσοδος στην Ευρωπαϊκή Κοινότητα/Ευρωπαϊκή Ένωση αποτελεί αναμφισβήτητα την κορυφαία επιλογή της σύγχρονης Ελλάδας για πολλούς λόγους: Διασφάλισε τη σταθερότητα του δημοκρατικού πολιτεύματος, του κράτους δικαίου και την εθνική ανεξαρτησία και ασφάλεια από επίβουλους εχθρούς, έδωσε ευκαιρίες απασχόλησης και σπουδών στους νέους, εξασφάλισε την κοινωνική κοινωνικότητα και την ελεύθερη διακίνηση ιδεών, προσώπων και κεφαλαίων, ανέδειξε τη χώρα σε ασφαλή, ελκυστικό ταξιδιωτικό και επενδυτικό προορισμό και συνέβαλε εν γένει τα μέγιστα στον θεσμικό και νομικό εκσυγχρονισμό της. Όλα τα παραπάνω μαζί με τα τεράστια οικονομικά κεφάλαια που άντλησε η χώρα από τα χρηματοδοτικά ταμεία της ΕΟΚ/Ε.Ε και επενδύθηκαν στον εκσυγχρονισμό των υποδομών της, είναι αυτά που την οδήγησαν στην ομάδα των τριάντα πιο αναπτυγμένων χωρών του κόσμου.
ι) Μεγάλη είναι και η συνεισφορά της τουριστικής βιομηχανίας αφενός στην ανάπτυξη της χώρας αφετέρου στη διεύρυνση του κοινωνιολογικού και ανθρωπολογικού ορίζοντα των Ελλήνων, που προκύπτει ως επακόλουθο από το συγχρωτισμό με τους ξένους. Ο τουρισμός που εμπλουτίζεται διαρκώς με νέες τάσεις, συνήθειες και προτάγματα θα συνεχίσει να αποτελεί για τη χώρα μας τη χρυσοτόκο όρνιθα, λόγω γεωγραφικής θέσης, καλών υποδομών, επιπέδου ποιότητας ζωής, αισθήματος ασφάλειας και δυνατότητας βίωσης πολυποίκιλων εμπειριών.
κ) Η οργάνωση του κρατικού συστήματος της δωρεάν παιδείας έχει τη δική της κομβική συνεισφορά στη νεωτερική κατάσταση της χώρας: Η παροχή δωρεάν εκπαίδευσης συνέθλιψε το προαιώνιο προνόμιο των αστών για μόρφωση και άνοιξε τις πύλες της γνώσης στους μη προνομιούχους, στον αγροτικό πληθυσμό και τους οικονομικά αδυνάτους, γεγονός που είχε ως συνέπειες τη διεύρυνση του πνευματικού ορίζοντα των τελευταίων και την απόκτηση διαβατηρίου κοινωνικής κινητικότητας και ανέλιξης. Σήμερα, που αποδεικνύεται περίτρανα πως ο δρόμος της ευημερίας και της ανάπτυξης περνά μέσα από τη γνώση και ιδιαίτερα από την εξειδικευμένη γνώση, ο ρόλος του κρατικού συστήματος δωρεάν εκπαίδευσης αποδεικνύεται ακόμα πιο καταλυτικός θεσμός.
λ) Η γεωγραφική θέση της Ελλάδας, ως το τελευταίο ακρωτήρι της Δύσης στα σύνορα με την Ανατολή, είχε πάντα ιδιαίτερη γεωπολιτική σημασία για την πρώτη, διότι εξασφαλίζει τον έλεγχο της Μέσης Ανατολής, της Βόρειας Αφρικής, των Βαλκανίων και της Δυτικής Ασίας, ενώ είναι η Πύλη εξόδου της Ρωσίας στη Μεσόγειο. Επιπλέον, η Ελλάδα ήταν ανέκαθεν, εκτός από κοιτίδα του δυτικού πολιτισμού, το προκεχωρημένο φυλάκιο του Χριστιανισμού απέναντι στον μουσουλμανισμό και το πρώτο ανάχωμα στις επεκτατικές διαθέσεις του δεύτερου προς τη Δύση. Αρκεί να αναλογισθούμε ότι το ξήλωμα της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας ξεκίνησε από το νότιο άκρο του ακρωτηρίου αυτού.
λ) Τέλος, συνεισφορά στο σημερινό νεωτερικό οικοδόμημα έχει και ο χαρακτήρας του Έλληνα. Οι ξένοι, ακόμα και οι Φιλέλληνες, μας χαρακτηρίζουν διαχρονικά ως εγωκεντρικούς, ιδιοτελείς ιδιωτικιστές, απείθαρχους, αλαζόνες, αγνώμονες, διεφθαρμένους, αμέθοδους, πονηρούς, μνησίκακους και αβαθείς, αλλά και ανδρείους, έξυπνους, ευρηματικούς, φιλομαθείς, φιλότιμους και φιλόξενους. Τους χαρακτηρισμούς των ξένων επικροτεί διαχρονικά και η ελληνική διανόηση που ασχολείται με ασκήσεις εθνικής αυτογνωσίας. Πολιτισμικά και ιδεολογικά κινούμαστε «στο πλαίσιο της βαλκανικής πατριάς και όχι της Δυτικής Ευρώπης»∙ (Π. Κονδύλης) ζούμε με έλλειμμα αυτογνωσίας σε μια μόνιμη «τρεκλίζουσα υποκειμενικότητα», «και πάσχουμε από νηπιακό ναρκισσισμό και εφηβοφρένεια»∙ (Σ.Ράμφος) είμαστε «δίψυχοι και δικέφαλοι και αλληθωρίζουμε μεταξύ Ανατολής και Δύσης». (Π. Γεννηματάς) Ωστόσο, παρά την υπερίσχυση των αρνητικών ριζωμάτων στην εθνική μας ταυτότητα, καταφέρνουμε να διαχειριζόμαστε τα ελαττώματά μας προς όφελος της προόδου!
Εν κατακλείδι, δεν υπάρχει κακό που να μην προκαλεί κάτι καλό! Οι εμφύλιοι διακύβευσαν την υπόσταση της χώρας αλλά στο τέλος προέκυψε ο εξευρωπαϊσμός της∙ η Μικρασιατική Καταστροφή σκόρπισε τον όλεθρο αλλά από την αντάρα του αναδύθηκε η εθνική ομογενοποίηση του ελληνικού πληθυσμού∙ η κοινωνική αφομοίωση των αλλοεθνών μειονοτήτων αλλοίωσε τη φυλετική σύνθεση αλλά συνέβαλε στο μεγάλωμα και στην ισχυροποίηση της σημερινής Ελλάδας∙ η μετανάστευση και ο πόνος του αποχωρισμού του πάτριου εδάφους έφερε οικονομική ευημερία∙ η είσοδος στην ΕΟΚ/ΕΕ, που σήμαινε μερική παραχώρηση της εθνικής κυριαρχίας, έφερε ανάπτυξη, ευημερία, εθνική ασφάλεια και ανεξαρτησία∙ ο τουρισμός αλλοιώνει το περιβάλλον και τα ήθη αλλά φέρνει στο δισάκι του ανάπτυξη, ευημερία και άνοιγμα οριζόντων. Ουδέν κακόν αμιγές καλού, λοιπόν!
- Ο Ανδρέας Μήλιος είναι διδάκτορας του πανεπιστημίου της Φρανκφούρτης, οικονομολόγος. Είναι συγγραφέας του βιβλίου «Εταιρική ταυτότητα και εικόνα», εκδόσεις ΚΡΙΤΙΚΗ.
