Την Β’ Κυριακή των Νηστειών η Εκκλησία μας τιμά την μνήμη του Αγίου Γρηγορίου Αρχιεπισκόπου Θεσσαλονίκης του Παλαμά, τον οποίο ιδιαίτερα αγαπώ και τιμώ φέτος με έναν τρόπο διαφορετικό, με την κοινοποίηση της αναρτημένης πλέον διδακτορικής μου διατριβής, για τους ενδιαφερόμενους, που επιθυμούν να έχουν πρόσβαση.
Μέγας Αρχιμανδρίτης Αγαθάγγελος Σίσκος
Η θέση του ιερού Αυγουστίνου στη θεολογία του αγίου Γρηγορίου Παλαμά
Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης, Θεολογική Σχολή, Τμήμα Θεολογίας
Περίληψη:
Η αγιότητα και το πατερικό κύρος του Αυγουστίνου εδραιώθηκαν διαχρονικά στην καθολική συνείδηση της Εκκλησίας μέσω της ενιαίας πατερικής και συνοδικής παράδοσης. Η ανάθεση της μετάφρασης του “De Trinitate” έργου του Αυγουστίνου στον λόγιο και λατινομαθή Μάξιμο Πλανούδη από τον Μιχαήλ Η΄ Παλαιολόγο αποδίδεται στο ευρύτερο πλαίσιο της παλαιολόγειας φιλολογικής αναγέννησης και φιλενωτικής πολιτικής του αυτοκράτορα. Η κυκλοφορία της μετάφρασης συνέβαλε καθοριστικά στη δυναμική εμφάνιση του Αυγουστίνου στο θεολογικό προσκήνιο και την φιλοσοφική διανόηση της εποχής.
Εναρμονισμένος με την προγενέστερη πατερική και συνοδική παράδοση ο Γρηγόριος Παλαμάς προέβη εκούσια στη μετακειμενική χρήση της μετάφρασης του “De Trinitate” στην θεολογική πραγματεία των “Κεφαλαίων ἑκατὸν πεντήκοντα”, στην “Ὁμιλία ΙΣΤ´” και στον αντιρρητικό λόγο “Κατὰ Γρηγορᾶ Β΄” μέσω της χρήσης σύγχρονων εκλογαδίων και σύμμεικτων κωδίκων. Η χρήση των αυγουστίνειων θεολογικών θέσεων και ιδεών από τον Παλαμά με τις οφειλόμενες στην διαφορετικότητα της εποχής ερμηνευτικές προσαρμογές, τις επικρατούσες συνθήκες και προκλήσεις, όπως επίσης την ιδιοφυΐα και το διαφορετικό πολιτιστικό και θεολογικό υπόβαθρο, τυγχάνει ενδεικτική περίπτωση διακειμενικής σχέσης μεταξύ των συγγραμμάτων δύο μεγάλων Πατέρων της χριστιανικής Δύσης και Ανατολής και μετακειμενικής θεολογικής σύνθεσης.
Σκοπός του Παλαμά ήταν να θίξει ταυτόχρονα την στρεβλωτική χρήση του “De Trinitate” από τους συγχρόνους λατινόφιλους και τους αντιησυχαστές, υπερασπιζόμενος τις θεολογικές του θέσεις και την ησυχαστική διδασκαλία, διασφαλίζοντας από την φαλκίδευση το ευρέως αποδεκτό και επαπειλούμενο πατερικό κύρος και την αγιότητα του Λατίνου Πατέρα, σε μια εποχή που η Κωνσταντινούπολη μαστίζονταν από έντονο αντιλατινισμό.
Σύμφωνα με την επιστημονική ανάλυση και ανάδειξη των εκκλησιολογικών κριτηρίων, θεολογικών προτεραιοτήτων και του τρόπου πρόσληψης της αυγουστίνειας Τριαδολογίας και Χριστολογίας από τον Παλαμά στην προοπτική της ερμηνευτικής συμπλήρωσης και αντιρρητικής προσαρμογής του “De Trinitate” στα έργα του, φαίνεται να ακολουθεί τις αρχές της ησυχαστικής θεολογίας, απαντώντας στις θεολογικές προκλήσεις των λατινόφιλων και των αντιησυχαστών της εποχής του.
Αναδεικνύοντας την ενότητα “νοῦ” και “βουλήσεως” των αυγουστίνειων ψυχολογικών τριάδων ως ανθρωπολογικής εικόνας των αΐδιων υπαρκτικών σχέσεων της Αγίας Τριάδας, ούτως ώστε να αποκλείεται η μεσαιωνική και σχολαστική διδασκαλία του filioque. Προβάλλοντας την διττή πρόοδο του Αγίου Πνεύματος, η οποία διακρίνεται στην αΐδια εκπόρευσή του εκ μόνου του Πατρός και στην “κατ᾽ ἐνέργειαν” αποκάλυψη της “ἐν χρόνῳ” αποστολής του, που ως κοινή τριαδική ενέργεια τυγχάνει “ἂχρονη”. Προκρίνοντας την αποδεικτική έναντι της διαλεκτικής μεθόδου θεολογικού συλλογισμού των αντιησυχαστών.
Αποκρούοντας την αντιησυχαστική θέση περί καταστροφής της απλότητας του Θεού μέσω της διάκρισης ουσίας και ενεργειών. Προκρίνοντας τον χριστοκεντρικό και μυστηριακό χαρακτήρα της μέθεξης των ακτίστων θείων ενεργειών. Εντούτοις, η υπαινικτική και έμμεσα διατυπωμένη επίκληση του ονόματος του Αυγουστίνου ως αυθεντίας από τον Παλαμά, υπό μορφή κρυπτοπαραθέματος, που ήταν αντιληπτή από τους άμεσους και μεμυημένους λατινόφιλους και αντιησυχαστές ως αποδέκτες, σηματοδοτεί την απόρριψη της μεσαιωνικής και σχολαστικής διδασκαλίας του filioque και την καταδίκη της αντιησυχαστικής θέσης περί κατάργησης της απλότητας της θείας ουσίας με την διάκριση ουσίας και ενεργειών στον Θεό.
Επομένως ο Παλαμάς συνειδητά αποκρύπτει το όνομα του Αυγουστίνου και της πηγής, για να αποφύγει την πιθανή τροφοδότηση του αντιλατινισμού που επικρατούσε μεταξύ του κοινού στο οποίο απευθύνεται και θα κόστιζε την απόρριψη της ησυχαστικής διδασκαλίας και θεολογίας του.
Το πλήρες κείμενο της διατριβής ΕΔΩ
Με άριστα παμψηφεί η διδακτορική διατριβή του Αρχιμ. Αγαθάγγελου Σίσκου
