Η χριστιανική θρησκεία έγινε γνωστή στη Μακεδονία αρχικά μέσω του κηρύγματος του Αποστόλου Παύλου κατά το δεύτερο και το τρίτο ταξίδι του. Πέρα όμως από τις πόλεις που αναφέρονται ονομαστικά στα φειδωλά κείμενα των Πράξεων των Αποστόλων, δηλαδή τη Νεάπολη (Καβάλα), του Φιλίππους, την Αμφίπολη, την Απολλωνία, τη Θεσσαλονίκη και τη Βέροια, δεν υπάρχουν στοιχεία για επίσκεψη του στην αρχαία Ορεστίδα, την επαρχία της Άνω Μακεδονίας που βρισκόταν στη σύγχρονη περιοχή της Καστοριάς.
Έχει υποστηριχθεί ότι ο Απόστολος Παύλος έχει επισκεφθεί οπωσδήποτε την Ορεστίδα, κατά την άγνωστη περιοδεία του στην Επαρχία Ιλλυρικού (57-58 μ.Χ). Το παραπάνω φυσικά είναι ατεκμηρίωτο και μάλλον δεν συγκεντρώνει πολλές πιθανότητες (χωρίς να μπορεί να αποκλειστεί), μιας και ο Απόστολος Παύλος ακολουθούσε την Εγνατία Οδό που διερχόταν βόρεια της περιοχής από την Ηράκλεια Λυγκιστίς.
Από τους πρώτους αιώνες μετά Χριστόν δεν υπάρχουν χριστιανικά ευρήματα στα χώματα της Ορεστίδας όπως είναι αναμενόμενο, αφού η επίσημη θρησκεία του Ρωμαϊκού Κράτους ήταν ακόμη το Δωδεκάθεο. Μόνο μετά το Διάταγμα των Μεδιολάνων (313 μ.Χ), με το οποίο οι Αυτοκράτορες Μέγας Κωνσταντίνος και Λικίνιος έδωσαν τέλος στους διωγμούς των χριστιανών και την οριστική επικράτηση της νέας θρησκείας έχουμε ίχνη από χριστιανικά κτιστά μνημεία στην περιοχή.
Τα πρώτα χριστιανικά λείψανα λοιπόν ανήκουν στο β’ μισό του 4ου αι. μ.Χ και προέρχονται κυρίως από την πρωτεύουσα της ρωμαϊκής Ορεστίδας, την περιτειχισμένη Διοκλητιανούπολη, που ανοικοδομήθηκε περί το 300 μ.Χ ελάχιστα βόρεια του σημερινού Άργους Ορεστικού. Υπενθύμιση ότι η Καστοριά δεν υπήρχε ακόμη, καθώς ιδρύθηκε 200 χρόνια αργότερα.
Η πρώτη τρίκλιτη παλαιοχριστιανική βασιλική του 4ου αι. ανακαλύφθηκε το 1976 κατά τη θεμελίωση των νέων δημοτικών σφαγείων. Η κεντρική της θέση στην περιτειχισμένη πόλη, το μεγάλο της μέγεθος (διαστ. 26.9×23.4 μ.) και η ύπαρξη ψηφιδωτών συνηγορούν στο γεγονός ότι ήταν ο καθεδρικός ναός και η έδρα της τοπικής επισκοπής.
Δεύτερη μικρότερη βασιλική (12×8.60 μ.) εντοπίστηκε το 1988 εκτός των τειχών και ίσως είναι η πιο ενδιαφέρουσα από όλες, όχι από αρχαιολογική αλλά από λατρευτική σκοπιά. Η σπάνια ιδιομορφία του ναού που ανεγέρθηκε γύρω από έναν κεντρικό μνημειακό τάφο έδωσε την πιθανή ερμηνεία πως πρόκειται για ένα μαρτύριο, δηλαδή έναν ναό – τόπο λατρείας κάποιου χριστιανού που μαρτύρησε σε προγενέστερη εποχή.
Η τρίτη μακρόστενη τρίκλιτη βασιλική (διαστ. 34.5×18.5 μ.) πρωτοανεγέρθηκε και αυτή τον 4ο μ.Χ αι. λίγο βορειότερα στη σημερινή θέση Παραβέλα, πάνω στα θεμέλια του παλιού ρωμαϊκού forum και πιθανής έδρας του ρωμαϊκού «Κοινού των Ορεστών» σε προηγούμενους αιώνες. Ο εξαγνισμός του χώρου φαίνεται πως ήταν και εδώ ο κανόνας. Δίπλα στη βασιλική ήρθε στο φως το 1988 ο λαμπρότερος χριστιανικός λατρευτικός τάφος (διαστ. 16.4×6.80 μ.) που ανέσκαψε ο αρχαιολόγος Θαν. Παπαζώτος, όπως και όλα τα υπόλοιπα μνημεία της Διοκλητιανούπολης. Πρόσφατα ήρθε στο φως και δεύτερος καμαροσκέπαστος τάφος με τρεις σαρκοφάγους και χριστιανικά σύμβολα στους τοίχους και την οροφή (Χριστόγραμμα, ομόκεντροι κύκλοι και έναστρος ουρανός).
Από τις υπόλοιπες περιοχές έχουμε ακόμα κάποια παλαιοχριστιανικά μνημεία πριν την ίδρυση της Καστοριάς. Στη θέση Κεράσοβο Γέρμα είναι ορατά τα θεμέλια μιας ακόμη παλαιοχριστιανικής τρίκλιτης βασιλικής κάποιας άγνωστης κώμης. Στη ρίζα του Κάστρου του Νεστορίου ανακαλύφθηκε το 1995 ένα παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό των τελών του 4ου μ.Χ αι., το οποίο δεν είναι γνωστό αν ανήκε σε ναό ή ιδιωτική πολυτελή οικία. Στη χερσόνησο της λίμνης και τη θέση Μαγαζιά ανασκάφηκε πρόχειρα χριστιανικό μοναστήρι, που κατά παράδοση ήταν αφιερωμένο στον Άγιο Ζαχαρία. Εδώ, η ασφαλής χρονολόγηση των κατασκευών στην παλαιοχριστιανική, τη μεσοβυζαντινή ή μεταγενέστερη εποχή δεν είναι δυνατή προτού την διενέργεια μιας τακτικής ανασκαφής. Τέλος, διάσπαρτα παλαιοχριστιανικά νεκροταφεία έχουν έρθει κατά καιρούς στο φως σε διάφορους οικισμούς, όπως η Αμμουδάρα, το Διαλεκτό, η Κρεπενή, η Λεύκη και τα Χάλαρα. Φυσικά όλα τα προαναφερθέντα μνημεία δεν είναι επισκέψιμα ούτε επαρκώς γνωστά στην τοπική κοινωνία.
Βιβλιογραφία
Ν. Μουτσόπουλος, «Καστοριά, Ιστορία-Μνημεία-Λαογραφία από την ίδρυσή της μέχρι τον 10ο αι. μ.Χ. Προϊστορική, ιστορική και παλαιοχριστιανική εποχή», ΕΕΠΣΠΘ 6 (1973-74) 257-432· Θ. Παπαζώτος, «Ανασκαφή Διοκλητιανουπόλεως», ΑΔ 43.Α (1988) 195-218· Δ. Σαμσάρης, Ιστορική γεωγραφία της ρωμαϊκής επαρχίας Μακεδονίας : Το τμήμα της σημερινής δυτικής Μακεδονίας, ΕΜΣ, Θεσ/νίκη 1989· Γ. Αλεξίου, Άγιοι της Καστοριάς, Θεσ/νίκη 1991· Γ. Κακαβάς, «Παλαιοχριστιανικό ψηφιδωτό δάπεδο στη θέση Κάστρο Νεστορίου του νομού Καστοριάς», Δελτίον ΧΑΕ 20 (1999) 47-54· O. Karagiorgou, Urbanism and economy in late antique Thessaly (3rd–7th century A.D.): the archaeological evidence, PhD Thesis, University of Oxford, Trinity 2001, σ. 146· Δ. Δαμασκός – Α. Σκρέκα, «Ένα υπόγειο ταφικό μνημείο στη θέση Παραβέλα του Άργους Ορεστικού», ΑΕΜΘ 26 (2012) 17-24.
