Στο Naaldwijk της Νότιας Ολλανδίας, ακριβώς απέναντι από το δημοπρατήριο λουλουδιών, από όπου νταλίκες με τουλίπες, αμαρυλλίδες και κάθε είδους άνθη αναχωρούν ασταμάτητα για κάθε γωνιά της Ευρώπης, το μέλλον της γεωργίας είναι υπό μελέτη, δημιουργία και …έκθεση, κυρίως κάτω από υαλοπίνακες θερμοκηπίων, που καλύπτουν μεγάλο μέρος της έκτασης του κέντρου καινοτομίας και εκθετηρίου αγροτικών προϊόντων και υπηρεσιών «World Horti Center».
H λεγόμενη «κρίση του αζώτου» στην Ολλανδία, όπου λόγω της εντατικής καλλιέργειας τα νιτρικά έχουν φτάσει στον υδροφόρο ορίζοντα, ανεβάζει και τον πήχη της έρευνας για μια γεωργία νέας γενιάς, περιβαλλοντικά φιλική και ενεργειακά αποδοτική, ενώ -από κοινού με άλλους παράγοντες- επηρεάζει και τον κατασκευαστικό τομέα, με τη ζήτηση για σπίτια να υπερκαλύπτει κατά πολύ την προσφορά, και τις νέες οικοδομικές άδειες να βγαίνουν με το «σταγονόμετρο».
Μπορεί η ολλανδική επικράτεια να είναι μικρή, αλλά η χώρα αποτελεί τον δεύτερο μεγαλύτερο εξαγωγέα τροφίμων (εξαιρουμένων ψαριών) παγκοσμίως μετά τις ΗΠΑ (σε αξία, 2020). Η μισή Ολλανδία (53,9%) είναι αγροτική γη (χωράφια και βοσκοτόπια) και η περιβαλλοντική επιβάρυνση λόγω και της γεωργίας επηρεάζει πολλούς και διαφορετικούς τομείς της οικονομίας, δημιουργώντας ανάγκη για περισσότερη έρευνα και νέα μοντέλα.
Το ΑΠΕ-ΜΠΕ βρέθηκε στην Ολλανδία, με αφορμή δημοσιογραφική αποστολή σε διάφορους φορείς, οργανισμούς και κέντρα της χώρας, που διοργάνωσε η ολλανδική πρεσβεία στην Ελλάδα, σε συνεργασία με το ολλανδικό Υπουργείο Εξωτερικών, ενόψει της επίσημης επίσκεψης, που θα πραγματοποιήσει προσεχώς το βασιλικό ζεύγος σε Αθήνα και Θεσσαλονίκη.
Δύο κύβοι …από το μέλλον – Ταΐζοντας τις πόλεις «από μέσα»
Ο Hans Ligtenberg ήταν καθηγητής, προτού μετακινηθεί στο «World Horti Center», έναν χώρο που προπανδημικά δεχόταν μέχρι 40.000 επισκέπτες ετησίως, από 80 χώρες, όχι μόνο της Ευρώπης, αλλά και από Κίνα (20% του παγκόσμιου πληθυσμού, αλλά μόλις 7% των καλλιεργειών), Αφρική, Ιαπωνία και Ταϊβάν. Κατά τον Χανς, το μέλλον της γεωργίας βρίσκεται στα θερμοκήπια με φωτοβολταϊκά πάνελ, που αφενός συλλέγουν αρκετό φως ώστε να παράγεται ενέργεια και αφετέρου είναι διαπερατά από τις ακτίνες του ήλιου, ώστε το φυτό να μπορεί να φωτοσυνθέτει και να αποδίδει την επιθυμητή συγκομιδή.
Επίσης, σημαντικές προοπτικές διανοίγει και η κάθετη υδροπονική καλλιέργεια με φωτισμό LED. Μπορεί η αρχική επένδυση για τη δημιουργία θερμοκηπίων με τεχνολογία LED να στοιχίζει -απαιτούνται περίπου 800.000 ευρώ για 10 στρέμματα θερμοκηπίων, με την τεχνολογία (και όχι την υποδομή) να αποτελεί το μεγαλύτερο μέρος του κόστους- αλλά, σύμφωνα με τους κατασκευαστές, η απόσβεσή της είναι σχετικά γρήγορη και το όφελος για το περιβάλλον και την τσέπη του αγρότη μεγάλο.
Εκτός από γυάλινα θερμοκήπια, στον χώρο του «World Horti Center» υπάρχουν δύο ιδιαίτεροι κύβοι. Στο εσωτερικό τους, οι επισκέπτης έρχεται σε επαφή με το μέλλον. Στον πρώτο παρουσιάζονται -με προβολές και στους τέσσερις τοίχους- μοντέλα γεωργίας του μέλλοντος. Ενώ στον δεύτερο, ο συνδυασμός κόκκινου και μπλε φωτός από τους λαμπτήρες LED κυριαρχεί, επιτρέποντας σε κάθετες υδροπονικές καλλιέργειες φυλλωδών λαχανικών να μεγαλώνουν πάνω στο νερό (που μπορεί να επαναχρησιμοποιηθεί απεριόριστα ή να αντικατασταθεί από βρόχινο), χωρίς φυτοφάρμακα και χωρίς να χρειάζεται χώμα. Μάλιστα, η κάθετη παραγωγή μπορεί να φτάσει (σε «ορόφους») όσο …ψηλά επιθυμούν οι καλλιεργητές.
«Αυτός ο τρόπος καλλιέργειας, υδροπονική με LED, μπορεί να αποδώσει παραγωγή καθόλη τη διάρκεια της χρονιάς, όχι μόνο στις τυπικές καλλιεργητικές περιόδους και είναι κατάλληλος τόσο για τη Μέση Ανατολή, όσο και για το Ελσίνκι. Τέτοιες καλλιέργειες μπορούν να αναπτυχθούν στο υπόγειο ενός ξενοδοχείου ή στην αποθήκη ενός σούπερ μάρκετ, ταΐζοντας τις πόλεις “από μέσα”» παρατηρεί ο Χανς, διευκρινίζοντας ωστόσο ότι, λόγω του μοβ φωτισμού, ένας άνθρωπος δεν μπορεί να παραμείνει για πολλή ώρα μέσα σε μια τέτοια καλλιέργεια, αφού βγαίνοντας από τον χώρο θα τα βλέπει όλα …πράσινα, ενώ συνολικά τα μάτια επιβαρύνονται και οι κεφαλόπονοι καιροφυλακτούν. Συνεπώς -και αναλόγως της έκτασης της καλλιέργειας- για την επιτήρησή της και τη συγκομιδή θα πρέπει να χρησιμοποιούνται drones και ρομποτικοί βραχίονες. Το επόμενο βήμα της υδροπονίας θα είναι η ενυδροπονεία, επιτρέποντας την ταυτόχρονη καλλιέργεια βρώσιμων φυτών και ψαριών.
Προς καλλιέργειες που θα αρδεύονται με θαλασσινό νερό;
Στο «World Horti Center», εξηγεί ο Χανς, εκπροσωπούνται και συνεργάζονται καλλιεργητές, εταιρείες του αγροτικού τομέα, τεχνολογικές επιχειρήσεις, φοιτητές/πανεπιστήμια και κυβέρνηση. Πρακτικά, αυτό που αποκαλείται «τριπλός έλικας» (συνεργασία επιχειρήσεων, πανεπιστημίων-ερευνητικών κέντρων και Πολιτείας), γίνεται πράξη. Καθημερινά, δεκάδες φοιτητές/φοιτήτριες και σπουδαστές επισκέπτονται το κέντρο για να επωφεληθούν από το εκπαιδευτικό του κομμάτι, που αποτελεί το 1/3 του συνολικού.
Ακόμα και ανταγωνιστικές εταιρείες/ ομάδες καλλιεργητών αναπτύσσουν εντός του κέντρου συνέργειες για εκπαίδευση και έρευνα. Χαρακτηριστικό είναι το παράδειγμα των περίπου 50 καλλιεργητών ανθοφόρων φυτών σε γλάστρες, που προσφέρουν δωρεάν προϊόντα τους, ώστε σπουδαστές ανθοκομίας να μαθαίνουν επί του πρακτέου και να ερευνούν τα μυστικά της εφαρμοσμένης επιστήμης και τέχνης τους. «Βρισκόμαστε στη Silicon Valley της παραγωγής. Στόχος είναι η χειραγώγηση της φύσης, χωρίς να καταστρέφουμε τον πλανήτη» επισημαίνει ο Χανς.
Σημαντική είναι και η ερευνητική εργασία που γίνεται για την ανάπτυξη νέων σπόρων/ποικιλιών φυτών. Όπως σημειώνει ο Χανς, χρειάζονται έως δέκα χρόνια, για να αναπτυχθεί μια νέα ποικιλία. Μάλιστα, εκτιμά ότι, παρότι το μέλλον είναι αδύνατον να προβλεφθεί, πιθανώς σε 15-20 χρόνια να μπορούμε να έχουμε καλλιέργειες που θα αρδεύονται με θαλασσινό νερό!
«Πολλά μυαλά, γρήγορο Ιντερνετ και λιμάνια», αλλά …λίγα σπίτια
«Μυαλά, broadband και λιμάνια» αποτελούν τρία σημαντικότατα στοιχεία στο ενεργητικό της Ολλανδίας, όπως επισημαίνεται σε βίντεο που προβλήθηκε στους δημοσιογράφους στο «World Horti Center». Ωστόσο, μετά από λίγες συζητήσεις, ο επισκέπτης της χώρας διαπιστώνει πως αν της λείπει κάτι, αυτό είναι η στέγη.
Σύμφωνα με στοιχεία από διάφορες πηγές, που συγκέντρωσε το ΑΠΕ-ΜΠΕ, το στεγαστικό πρόβλημα στην Ολλανδία «μεταφράζεται» σε υψηλές τιμές για τα ακίνητα και ισχυρές πιέσεις για την «κοινωνική στέγαση», ιδίως για μεμονωμένα άτομα. Για να αντιμετωπιστούν οι σημερινές οικιστικές ανάγκες, θα έπρεπε -κατά μία εκτίμηση- να χτιστούν πάνω από 845.000 σπίτια ώς το 2030, έτος κατά το οποίο ο πληθυσμός της Ολλανδίας αναμένεται να έχει ξεπεράσει τα 18 εκατ., έναντι περίπου 17 εκατ. σήμερα.
Χαρακτηριστικό παράδειγμα του προβλήματος της στέγης είναι αυτό που συνδέεται με τη φοίτηση στο τεχνολογικό πανεπιστήμιο TU DELFT, που αν και προσιτό σε Ευρωπαίους φοιτητές και φοιτήτριες από άποψη διδάκτρων, γίνεται απρόσιτο λόγω της έλλειψης -ή πολύ υψηλής τιμής- της στέγης, ενώ το ίδιο συμβαίνει και σε άλλες πανεπιστημιουπόλεις (όπως επισήμανε στο ΑΠΕ-ΜΠΕ Ελληνίδα που η κόρη της φοιτά στο Πανεπιστήμιο του Groningen, το ενοίκιο ενός δωματίου 10 τετραγωνικών με κοινόχρηστη τουαλέτα, ανέρχεται σε 600 ευρώ). Το πρόβλημα δεν αφορά μόνο φοιτητές, αλλά και ντόπιους και μετανάστες.
Πόλεις όπως το Αμστερνταμ επιστρατεύουν οικονομικές ποινές, για να μη μένουν τα ακίνητα ανοίκιαστα. Βάσει νέων κανονισμών που προωθούνται, όσοι δεν δηλώνουν ότι το ακίνητό τους δεν είναι μισθωμένο για πάνω από εξάμηνο θα αντιμετωπίζουν πλέον σχεδόν διπλάσια πρόστιμα, ύψους 4500 ευρώ για τους ιδιώτες (2500 ευρώ σήμερα) και 9000 για τους επαγγελματίες εκμισθωτές (5000 ευρώ σήμερα). Βάσει νομοθεσίας του 2016, το δημοτικό συμβούλιο μπορεί να ζητήσει από ιδιοκτήτες σπιτιών και γραφείων να δεχτούν ένοικο, αν το ακίνητό τους είναι άδειο πάνω από έναν χρόνο. Την αγορά στέγης επηρεάζει -πέρα από τις εισροές ξένων φοιτητών, μεταναστών και εκατομμυρίων τουριστών, αλλά και τα άδεια ακίνητα- και η «κρίση του αζώτου», καθώς άδειες για αγροτικές δραστηριότητες δίνονται πλέον φειδωλά, εκτός κι αν η περιοχή που προτίθεται να τις φιλοξενήσει, μπορεί αποδεδειγμένα να μειώσει τη ρύπανση που δημιουργούν άλλοι τομείς (όπως ο κατασκευαστικός).
Κουφώματα με …leasing και εξαρχής αποφυγή
Το πρόβλημα με τη στέγη μπορεί να είναι σοβαρό, αλλά Ολλανδία εξακολουθεί να πειραματίζεται πάνω σε νέα μοντέλα στον κατασκευαστικό τομέα. Σύμφωνα με την Όλγα Ιωάννου, επίκουρη καθηγήτρια αρχιτεκτονικής και τεχνολογίας στο TU DELFT, μέρος των κουφώματων αλουμινίου σε πρόσοψη κτηρίου στο φημισμένο τεχνολογικό πανεπιστήμιο δεν είναι ιδιόκτητα, αλλά έχουν αποκτηθεί με …leasing, στο πλαίσιο σύμβασης χρηματοδοτικής μίσθωσης μακράς διάρκειας.
Μετά την πάροδο της περιόδου αυτής, ο κατασκευαστής τα παίρνει πίσω και το πανεπιστήμιο μπορεί να εγκαταστήσει νέα, πιο ενεργειακά αποδοτικά κουφώματα, ό,τι τελειότερο τεχνολογικά υπάρχει στη δεδομένη στιγμή, προς όφελος του περιβάλλοντος και της θερμικής άνεσης στο κτήριο. Το νέο αυτό μοντέλο εφαρμόζεται προς το παρόν σε κτήριο του πανεπιστημίου, αλλά σταδιακά ανοίγει ο δρόμος και για ιδιωτικά έργα.
Στο ερώτημα αν στη χώρα εφαρμόζονται οι αρχές της κυκλικής οικονομίας στον τομέα των κατασκευών (π.χ., ανακύκλωση μπάζων κατασκευών ή επανάχρηση δομικών υλικών), η Όλγα απαντά καταφατικά, έχουν παρεισφρήσει σημαντικά στον σχεδιασμό και κατασκευή κτηρίων.
«Οι συνήθεις πρακτικές της ανακύκλωσης αντικαθίστανται σταδιακά από άλλες, που έχουν στόχο την επιμήκυνση της ζωής υλικών και κατασκευαστικών μελών. Παράλληλα, σε ορισμένες περιπτώσεις δοκιμάζονται οι αρχές της μείωσης της ποσότητας των υλικών, της εντατικοποίησης της χρήσης αυτών, αλλά και της εξαρχής αποφυγής, δηλαδή (οι αρχιτέκτονες και κατασκευαστές) λένε -ήδη από το στάδιο του σχεδιασμού- “όχι” στη χρήση υλικών και τεχνικών, που δεν αποδίδουν τα ευκταία σε επίπεδο ενεργειακής κατανάλωσης και περιβαλλοντικής προστασίας» υπογραμμίζει.
Στο TU DELFT λειτουργεί το πρωτοποριακό ανοιχτό εργαστήριο πειραμάτων καινοτομίας «The Green Village», όπου ερευνητές/ερευνήτριες μπορούν να δοκιμάσουν στην πράξη τις ιδέες τους για το μέλλον του δομημένου περιβάλλοντος και των ενεργειακών λύσεων σε αυτό, χωρίς να λαμβάνουν υπόψη τους τρέχοντες κανονισμούς και νομοθεσία, ώστε να αισθάνονται απόλυτα ελεύθεροι/ες να πειραματιστούν.
Εκτύπωση φαρμάκων και έξυπνη άρδευση με ηλιακή ενέργεια
Στο Λάιντεν των περίπου 120.000 κατοίκων, όπου εδρεύει το αρχαιότερο πανεπιστήμιο της Ολλανδίας (ιδρυθέν το 1575), και στην καρδιά του «Singelpark», πρόσφατα διαμορφωμένου πάρκου που αναπτύσσεται κατά μήκος των εξωτερικών καναλιών της πόλης, λειτουργεί η προθερμοκοιτίδα επιχειρήσεων PLNT.
Σε τμήμα ενός εργοστασίου ενέργειας, που ανακαινίστηκε από τον δήμο, ο «τριπλός έλικας» (ορισμός παραπάνω) γίνεται πράξη καθημερινά, από το 2015-2016, οπότε η προθερμοκοιτίδα άρχισε να λειτουργεί ως ανεξάρτητο νομικό πρόσωπο. Από τους χώρους της περνούν πάνω από 500 φοιτητές και σχεδόν 180 επαγγελματίες και εδρεύουν 45 νεοφυείς επιχειρήσεις.
Όπως εξήγησαν οι Bastiaan de Roo, διευθυντής επιχειρηματικότητας του PLNT και Ruben Habraken, μάνατζερ επιχειρηματικότητας βιοεπιστημών στο PLNT Leiden, στον χώρο συναντώνται φορείς και θεσμοί γνώσης, μέσω των οποίων μπορεί να παραχθεί καινοτομία: το Πανεπιστήμιο του Λάιντεν, η σχολή επαγγελματικής κατάρτισης και εκείνη των εφαρμοσμένων επιστημών της πόλης, ιδρύματα δηλαδή με δεκάδες χιλιάδες φοιτητές συνολικά, αλλά και πάροχοι υπηρεσιών. Κατά τον Ρούμπεν, πιθανώς εκατοντάδες αντίστοιχα hubs λειτουργούν συνολικά στην Ολλανδία, αφού σχεδόν κάθε πανεπιστήμιο έχει σημαντικό προϋπολογισμό για τέτοιες δράσεις.
Ήδη, με ορμητήριο τον χώρο της PLNT στο Λάιντεν έχουν ανοίξει τα φτερά τους για την ολλανδική και διεθνή αγορά νεοφυείς επιχειρήσεις όπως η DOSER Medical και η HELIOSTROME, με την πρώτη να παρέχει λύσεις για τρισδιάστατη εκτύπωση φαρμάκων και τη δεύτερη για έξυπνη άρδευση.
Όπως εξήγησε ο Niels Ouwerkerk, CEO της DOSER Medical, παρότι τα ειδικά φτιαγμένα για τον/την ασθενή φάρμακα μπορούν να ωφελήσουν μεγάλο αριθμό ανθρώπων, ιδίως παιδιά και ηλικιωμένους, ωστόσο τα φαρμακευτικά σκευάσματα εξακολουθούν να παράγονται με τη λογική «οne size fits all» και να είναι ακριβά και όχι ευρέως διαθέσιμα. Εντοπίζοντας το πρόβλημα, η εταιρεία ανέπτυξε τεχνολογία τρισδιάστατης εκτύπωσης φαρμάκων, που θα μπορεί να είναι διαθέσιμη στα φαρμακεία, δίνοντας τη δυνατότητα για χαμηλότερες δόσεις αν χρειάζεται, για χάπια ευκολότερα στην κατάποση ή πιο εύγευστα για χρήση από παιδιά, αλλά και για προσωποποιημένες αγωγές, αναλόγως του προφίλ του/της ασθενούς, με στόχο την αποφυγή παρενεργειών.
«Το 80% της καλλιεργήσιμης γης παγκοσμίως δεν αρδεύεται και εξαρτάται αποκλειστικά από τη βροχή. Παράλληλα, λόγω της κλιματικής κρίσης, ο καιρός γίνεται σταδιακά ασταθής και απρόβλεπτος»: παρουσιάζοντας ένα βασικό πρόβλημα για τις καλλιέργειες παγκοσμίως, ο Ινδός ερευνητής και «ένοικος» της PLNT, Rishabh Ghotge, περιγράφει πώς ανέκυψε η ιδέα για τη δημιουργία ενός τροφοδοτούμενου με ηλιακή ενέργεια λογισμικού, που επιτρέπει τον υπολογισμό των αναγκών σε νερό για συγκεκριμένη γεωργική έκταση και την παραγωγή της ενέργειας που απαιτείται για την άντλησή του.
«Η χρήση της ηλιακής ενέργειας για να καλυφθούν οι ανάγκες άρδευσης είναι σήμερα ο οικονομικότερος τρόπος για μια καλλιέργεια, καθώς την τελευταία δεκαετία η τιμή στις ηλιακές μονάδες έχει πέσει κατά 80%» λέει ο Rishabh, ο οποίος ξεκίνησε το 2020 την HELIOSTROME, που κατατάχθηκε -στο πλαίσιο διαγωνισμού- πρώτη στην Ευρώπη στην κατηγορία της «καθαρής» ενέργειας. «Το όφελος για τον αγρότη είναι ότι, ασχέτως του πού βρίσκεσαι στον κόσμο, αν μεταβείς από τη γεωργία που βασίζεται αποκλειστικά σε βροχοπτώσεις σε εκείνη που χρησιμοποιεί συστήματα άρδευσης, έχεις αύξηση παραγωγής 40%-300%» λέει.
ΑΠΕ
