Καταμεσής του κάμπου του Αλιάκμονα ποταμού, 11 χλμ. περίπου δυτικά της Καστοριάς, κτίστηκε η Μεσοποταμία σε υψόμετρο 700 μ. Αν και η ίδρυσή της πρέπει να αναζητηθεί στον 15ο αι. τουλάχιστον, σαφείς περιγραφές περιηγητών (Poqueville, Synvet, Kanchov) υπάρχουν από τον 19ο αι, όταν αποτελούσε το κεφαλοχώρι του κάμπου με πάνω από 100 οικογένειες χριστιανών και μουσουλμάνων, με πληθυσμιακή υπεροχή των δεύτερων. Η πρώτη ονομασία του οικισμού ήταν Τσετιρόκι, ενώ το 1926 πήρε το όνομα Μεσοποταμία, λόγω της γεωγραφικής της θέσης ανάμεσα από δύο μεγάλα ποτάμια, τον κύριο κλάδο του Αλιάκμονα που κατεβαίνει από τον Γράμμο και τον Βροχοπόταμο (Άνω Ρέμα ή Γκόρε Ρέκα) που πηγάζει στην κορυφή Αλεβίτσα.
Στα τέλη του 19ου αι. υπήρχε τέμενος, χριστιανικοί ναοί και 2 χάνια με δυνατότητα κατάλυσης 120 ζώων. Από το έτος 1902 έως την απελευθέρωση η μεγαλύτερη μερίδα των χριστιανών προσχώρησε στην Εξαρχία, ενώ λειτουργούσαν οθωμανικό, ελληνικό και βουλγαρικό σχολείο. Ο μουσουλμανικός μαχαλάς καταλάμβανε το δυτικό τμήμα του οικισμού, ενώ ο χριστιανικός το ανατολικό. Το ενοριακό τέμενος βρισκόταν στη θέση που ανεγέρθηκε μεταπολεμικά το κοινοτικό κτίριο, ενώ υπήρχαν δύο ναοί, ο ενοριακός του Αγ. Δημητρίου και ο Αγ. Κωνσταντίνος και Ελένη, ως κοιμητηριακός.
Μετά την ανταλλαγή πληθυσμών Ελλάδας – Τουρκίας η Μεσοποταμία δέχτηκε μεγάλους προσφυγικούς πληθυσμούς, σχεδόν αποκλειστικά από τον Πόντο. Μάλιστα, αποτέλεσε τον δεύτερο μεγαλύτερο μικτό προσφυγικό οικισμό, μετά το Άργος Ορεστικό, με 141 οικογένειες (594 άτομα). Η προέλευση των Ποντίων ποίκιλε, αλλά ήταν κυρίως από τα Σιμοχώρια της Τραπεζούντας (Κιρίσχανα – Kireçhane, Τρανή Σαμάρουξα – Yeşilyurt, Μικρή Σαμάρουξα – Ikisu, Κανλικά – Beştaş, Πολίτα – Çamoba, Μεσαρέα – Kutlugün, Ζιλμερά – Subaşı, Γέμουρα – Yomra), της Ματσούκας (Μητρ. Ροδοπόλεως) (Κούτουλα – Kırantaş, Λαραχανή – Akarsu, Σπήλαια) και της Αργυρούπολης (Κρώμνη – Bulutluyayla, Τσιμερά – Atalar, Σάντα – Dumanli). Αντίστοιχα, οι 140 οικογένειες μουσουλμάνων αναχώρησαν για διάφορους προορισμούς της Ανατολίας, κυρίως της επαρχίας Yozgat (Boğazlıyan).
Μετά την έλευσή τους οι πρόσφυγες εγκαταστάθηκαν στις πρώην μουσουλμανικές οικίες και το τέμενος κατεδαφίστηκε. Ανεγέρθηκε ένα νέο μεγαλοπρεπές δημοτικό σχολείο, που δεν υφίσταται πια, προσφυγικό ιατρείο και αργότερα κοινοτικό γραφείο, νέοι δρόμοι και γέφυρες. Ο ευμεγέθης κάμπος της φυτεύτηκε με σιτάρια και λίγα καπνά, ενώ τα παραποτάμιοι προνομιακοί αγροί με φασόλια και λαχανικά.
Όμως, η εικόνα της Μεσοποταμίας άλλαξε ριζικά μετά το έτος 1970 μετά την επέκταση του οικισμού προς νότο, έως τον κεντρικό δρόμο Καστοριάς – Νεστορίου. Έκτοτε πολλές παραδοσιακές οικίες από ωμόπλινθους ή λίθο κατεδαφίστηκαν και ανανεώθηκε το κτιριακό σύνολο. Ανεγέρθηκαν πολλά κοινωφελή κτίρια, όπως ο μεγαλοπρεπής ναός των Αποστόλων Πέτρου & Παύλου, νέο δημοτικό σχολείο, γυμνάσιο και λύκειο, κλειστό γυμναστήριο και ανοιχτό γήπεδο με κερκίδες, κέντρο υγείας και εσχάτως δημαρχείο (σήμερα ΔΕΥΑΚ). Έτσι, η κωμόπολη της Μεσοποταμίας αριθμεί πάνω 2.000 κατ, αποτελεί δε έναν από τους πιο δυναμικούς οικισμούς και το κέντρο των οικισμών στα δυτικά της Π.Ε Καστοριάς. Επίσης, προ 15 ετών δημιουργήθηκε σε απόσταση λίγων εκατοντάδων μέτρων και ένας νέος οικισμός με το όνομα Παλλινοστούντες, ο οποίος λειτουργεί ουσιαστικά ως μια νέα συνοικία της κωμόπολης. Τέλος, ως σημαντικό υπερτοπικό σημείο αναψυχής έχει διαμορφωθεί τα τελευταία χρόνια το Δάσος Μεσοποταμίας, πλάι στη συμβολή δύο παραποτάμων του Αλιάκμονα, του Λαδοπόταμου και του Βροχοπόταμου.
Βιβλιογραφία
Ν. Σχινάς, Οδοιπορικαί σημειώσεις Μακεδονίας, Ηπείρου, νέας οροθετικής γραμμής και Θεσσαλίας, τ. Β’, Messager d’ Athenes, Εν Αθήναις 1886, σ. 210· εφ. Καστορία, φ. 103 (1.2.1925), φ. 137 (4.10.1925) και φ. 173 (20.6.1926)·
Ε. Πελαγίδης, Η αποκατάσταση των προσφύγων στη Δυτική Μακεδονία (1923-1930), Κυριακίδη, Θεσσαλονίκη 1994, σ. 76·
Β. Κωστόπουλος, «Οι Μικρασιάτες πρόσφυγες στην Καστοριά: Μια χωροταξική θεώρηση», ανέκδοτη ανακοίνωση στο Η Καστοριά και η ευρύτερη περιοχή της: Ιστορία, παραδοσιακή αρχιτεκτονική και τέχνη, Επιστημονική διημερίδα στη μνήμη του καθηγητή Πάνου Τσολάκη 8-9.4.2022, Τομέας Αρχαιολογίας του Τμήματος Ιστορίας και Αρχαιολογίας ΑΠΘ / Ινστιτούτο Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής και Πολιτιστικής Κληρονομιάς – Πανεπιστημιακό Ερευνητικό Κέντρο «ΤΗΜΕΝΟΣ» ΠΔΜ / Εφορεία Αρχαιοτήτων Καστοριάς.
(φωτ. Λειτουργία σε εξωκλήσι της Μεσοποταμίας (δεκ. 1920), αρχείο Ευξείνου Λέσχης Μεσοποταμίας)
