Μεγάλο ενδιαφέρον παρουσιάζει η εκκλησιαστική ιστορία της περιοχής Καστοριάς στο πέρασμα των αιώνων. Η Ορεστίδα, ως τμήμα της Μακεδονίας, ήταν η πρώτη ευρωπαϊκή χώρα που άκουσε και δέχτηκε τον Χριστιανισμό.
(Επάνω: Ο Απόστολος Παύλος, φορητή εικόνα έτους 1820, στο Γιαννοχώρι Καστοριάς)
Όπως μας εξιστορεί η Καινή Διαθήκη, ο Απόστολος Παύλος σε μια γόνιμη πορεία του από τη Νεάπολη, τους Φιλίππους, τη Θεσσαλονίκη, τη Βέροια, έφθασε πιθανότατα μέχρι και την Καστοριά, κηρύττοντας τη νέα θρησκεία και συστήνοντας εύρωστους χριστιανικούς πυρήνες.
Σχετικώς με την πιθανολογούμενη επίσκεψη του Αποστόλου Παύλου στην Ορεστίδα, οι πληροφορίες από την Καινή Διαθήκη είναι έμμεσες, πλην όμως αρκετά πειστικές.
Ο ίδιος ο Απόστολος στην προς Ρωμαίους επιστολή του αναφέρει τα εξής: «…δεν θα τολμήσω να μιλήσω παρά μόνον δι’ ό,τι έκανε ο Χριστός δι’ εμού, δια να φέρη εις υπακοήν τα έθνη με τον λόγον και τα έργα, με την δύναμιν σημείων και τεράτων, με την δύναμιν του Πνεύματος του Θεού, ώστε από τα Ιεροσόλυμα και τα πέριξ μέχρι του Ιλλυρικού να έχω συμπληρώσει το κήρυγμα του Ευαγγελίου του Χριστού» (Ρωμ. ιε΄: 18 – 19).
Ο μεγάλος Αμερικανός θεολόγος Χ. Χάλλεϋ στηριζόμενος στο παραπάνω εδάφιο έγραψε τ’ ακόλουθα: «Ξεκίνησε ο Παύλος, κατά την Γ΄ περιοδεία του, από την Έφεσο τον Ιούνιο του 57μ Χ. (Α’ Κορ. ιστ΄ 8) και ανεχώρησε από τους Φιλίππους τον επόμενο Απρίλιο (Πραξ. κ΄ 6). Έκανε έτσι στην Ελλάδα περίπου ένα χρόνο, απ’ τον οποίον τρείς μήνες στην Αχαΐα και το υπόλοιπο στη Μακεδονία Ήταν κατά πάσαν πιθανότητα τότε που επήγε στο Ιλλυρικό (Ρωμ. ιε΄ 19), βορειοδυτικά της Μακεδονίας» (Συνοπτική Εγκυκλοπαίδεια της Αγίας Γραφής).
Έχοντας υπόψη τα παραπάνω, μπορούμε αβίαστα να συμπεράνουμε, ότι ο Απόστολος Παύλος δίδαξε πιθανότατα και στην Ορεστίδα.
Ως γνωστόν, η Ορεστίδα ήταν η κατ’ εξοχήν επαρχία της Μακεδονίας που συνόρευε άμεσα με το Ιλλυρικόν (σημερινή Αλβανία) και από το έδαφος της διέρχονταν οι δρόμοι που ένωναν τις δύο χώρες. Επομένως, ο Απόστολος πηγαίνοντας, όπως ρητά αναφέρει, απ’ τη Μακεδονία στο Ιλλυρικό θα πέρασε οπωσδήποτε κι από την Καστοριά.
Στην Καστοριά, κατά την εποχή εκείνη (Ρωμαιοκρατία,) υπήρχαν αρκετές μικρές πόλεις και οικισμοί. Απ’ τις σημαντικότερες ήταν η Διοκλητιανούπολις κοντά στο Άργος Ορεστικό, η Βάττυνα στο σημερινό Κρανοχώρι και το Κερόσοβο (;) πλησίον του Γέρμα.
Στις πόλεις αυτές πρέπει να πρωτοδιδάχτηχε το Ευαγγέλιο και να ιδρύθηκαν οι πρώτες εκκλησίες της Ορεστίδας.
Αυτό το τεκμηριώνουν και οι παρακάτω περιγραφόμενες τέσσερες παλαιοχριστιανικές Βασιλικές (ιεροί ναοί), που ήρθαν πρόσφατα στο φως, οι τρεις στη Διοκλητιανούπολη Άργους Ορεστικού και η τέταρτη στον Γέρμα.
Βάσεις πεσών και καμαροσκεπής τάφος στην κοιμητηριακή Βασιλική Αρμενοχωρίου Άργους Ορεστικού
Οι Βασιλικές στο Άργος Ορεστικό
Βασιλική Α΄, 4ου αιώνα.
Πρόκειται για έναν πρωτοχριστιανικό ναό που ήταν κτισμένος στο κέντρο περίπου της αρχαίας Διοκλητιανούπολης. Τα ερείπια του ανακαλύφθηκαν στον περίβολο των εγκαταλειμμένων σφαγείων Αρμενοχωρίου. Όπως δείχνουν τα διασωθέντα αρχιτεκτονικά του μέλη, ο ναός αυτός ήταν μια μεγαλοπρεπέστατη τρίκλιτη βασιλική με μαρμάρινους κίονες και ψηφιδωτό δάπεδο. Υπάρχουν πολλές ενδείξεις, ότι το μνημείο αυτό ήταν ο Μητροπολιτικός ναός της βυζαντινής πόλης.
Άξια μνείας είναι η ανακάλυψη κάτω απ’ το δάπεδο αυτής της εκκλησίας, 60 τάφων με οστά, Εάν συμπεράνουμε ότι οι τάφοι προϋπήρχαν του ναού, τότε είναι πολλές οι πιθανότητες τα οστά τους ν’ ανήκουν σε χριστιανούς μάρτυρες της εποχής των διωγμών, (Διοκλητιανού).
Βασιλική Β΄, 4ου – 5ου αιώνα.
Δυτικά της Βασιλικής Α΄ και σε απόσταση 200 μ. έξω από τα τείχη της Διοκλητιανούπολης υψώνονταν κατά τους πρωτοβυζαντινούς χρόνους και η εν λόγω σπουδαία βασιλική. Τα ερείπια της, που αποκαλύφτηκαν περί το έτος 1995 από την ΙΑ΄ Εφορεία Βυζαντινών Αρχαιοτήτων, είναι πολύ αξιόλογα. Οι διαστάσεις της είναι 16 Χ 14μ περίπου. Στο ανασκαφέν έδαφος διακρίνονται μαρμάρινα αρχιτεκτονικά μέλη, κεραμικά θραύσματα, ανθρώπινα οστά και στο κέντρο ένας ευμεγέθης κτιστός τάφος.
Βασιλική Γ΄, 4ου αιώνα.
Ο ναός αυτός είναι μία πολύ μεγάλη Βασιλική, μήκους 36 μ. περίπου και απροσδιόριστου μέχρι σήμερα πλάτους. Τα ερείπια του βρίσκονται 900 μ. δυτικά της Διοκλητιανούπολης, δίπλα στο δρόμο που οδηγεί στους Μανιακούς.
Στο ανασκαφέν δάπεδο του εν λόγω ναού αποκαλύφτηκαν πάρα πολλοί τάφοι, γεγονός που μας επιτρέπει να συμπεράνουμε, ότι επρόκειτο για μια κοιμητηριακή Βασιλική της γειτονικής πρωτοβυζαντινής πόλης. Οι περισσότεροι τάφοι είναι κτιστοί καμαροσκεπείς, ενώ υπάρχουν και κιβωτιόσχημοι με μεγάλες μαρμάρινες πλάκες.
Το πλέον ενδιαφέρον εύρημα του ανασκαφέντος ναού είναι το ψηφιδωτό δάπεδο ενός αταύτιστου χώρου του. Οι ψηφίδες του παριστάνουν συμπλεκόμενες γκρί ταινίες σε λευκό φόντο.
Περαίνοντας τη συνοπτική περιγραφή της βασιλικής Γ΄ υπογραμμίζω, ότι πρόκειται για μια πολύ σπουδαία πρωτοχριστιανική εκκλησία, για ένα αξιόλογο ταφικό παλαιοχριστιανικό μνημείο του Άργους Ορεστικού.
Η Βασιλική στον Γέρμα, 4ου αιώνα.
Μέσα στον αρχαιολογικό χώρο «Κεράσοβο», κοντά στο χωριό Γέρμας, βρίσκονται τα ερείπια μίας μεγάλης τρίκλιτης Βασιλικής της εποχής του αγίου Κωνσταντίνου. Πρόκειται για έναν πρωτοχριστιανικό ναό διαστάσεων 25 Χ 15μ. περίπου, που ήταν κτισμένος με πέτρες, τούβλα και ασβεστοκονίαμα Ο ναός αυτός καταστράφηκε κατά τον 4ο αιώνα απ’ τον Αλάριχο. Σήμερα, ολόγυρα στα θεμέλια του ναού αυτού υπάρχουν πάμπολλα ερειπωμένα οικήματα του βυζαντινού οικισμού, καθώς και υπόγειοι καμαροσκεπείς τάφοι, μέσα δε στον περίβολο των τοίχων του είναι κτισμένος ένας μεταβυζαντινός ναός της Παναγίας (18ου αιώνα).
Και με τη σύντομη παρουσίαση της βασιλικής του Γέρμα κλείνω την περιδιάβαση στις τέσσερες γνωστές παλαιοχριστιανικές εκκλησίες της Καστοριάς, απ’ τις πολλές που ασφαλώς θα είναι θαμμένες στο έδαφος της, με την εξής διαπίστωση: Πρόκειται για τα πλέον σεπτά μνημεία της Ορεστίδας και ως τέτοια θα πρέπει, αφού προσεχθούν και συντηρηθούν, να προβληθούν στο ευρύ κοινό και ν’ αποτελέσουν τόποι προσκύνησης όλων των Χριστιανών.
Γιώργος Τ. Αλεξίου
