Ένα από τα θέματα που βρίσκονται ψηλά στην ατζέντα της πόλης της Καστοριάς το τελευταίο διάστημα είναι η επικείμενη ανάπλαση των Πλατειών Μακεδονομάχων και Ειρήνης. Είναι γνωστό περισσότερο από ένα χρόνο τώρα ότι θα γίνουν επεμβάσεις.
Το τελευταίο διάστημα όμως γίνεται έντονη συζήτηση σε δημόσιο επίπεδο αναφορικά με το γεγονός ότι η μελέτη της ανάπλασης υποδεικνύει την αποψίλωση σημαντικού αριθμού δέντρων.
Προσωπικά, έχω έντονη συναισθηματική σύνδεση με τις συγκεκριμένες πλατείες καθώς εκεί, κυριολεκτικά, μεγάλωσα. Παράλληλα, τυγχάνει να έχω πραγματοποιήσει τις σπουδές μου στο Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης του ΑΠΘ, στο οποίο επί του παρόντος είμαι υποψήφια διδάκτωρ με αντικείμενο μελέτης τους αστικούς χώρους πρασίνου.
Αναπόδραστα λοιπόν, γεννήθηκαν πολλές σκέψεις τόσο για το συγκεκριμένο έργο όσο και για την κατεύθυνση των αστικών αναπλάσεων εν γένει, σε μια εποχή κλιματικής αλλαγής.
Εικόνα 1: Υφιστάμενη κατάσταση της Πλατείας Μακεδονομάχων, Καστοριά (Πηγή: PlatanusΚαστοριά)
Σε παγκόσμιο επίπεδο σήμερα αναζητούνται λύσεις για την προσαρμογή των πόλεων στα νέα δεδομένα που φέρνει στο τραπέζι η επιταχυνόμενη κλιματική αλλαγή, η οποία μας έχει φέρει αντιμέτωπους με την κλιματική κρίση. Ιδιαίτερα στην περιοχή της Μεσογείου, τα σενάρια κάθε άλλο παρά αισιόδοξα είναι. Συγκεκριμένα, η λεκάνη της Μεσογείου θεωρείτε ένα από τα επίκεντρα της κλιματικής αλλαγής[1]. Σύμφωνα με μελέτη του IEMed (European Institute of the Mediterranean),η περιοχή τείνει προς ερημοποίηση με τα κύματα καύσωνα να εμφανίζονται όλο και πιο συχνά στο μέλλον και τις περιόδους ξηρασίας να είναι όλο και πιο μεγάλες.Παράλληλα, ενώ στην περιοχή θα μειωθεί η συνολική ποσότητα υετού, τα φαινόμενα ακραίων βροχοπτώσεων θα ενταθούν ιδιαίτερα στις βόρειες μεσογειακές χώρες. Όπως δείχνουν και τα δεδομένα της ευρωπαϊκής υπηρεσίας για την κλιματική αλλαγή της πλατφόρμας γεωσκόπησης Copernicus, την περίοδο Ιούλιος-Αύγουστος 2021μεγάλο μέρος της Μεσογείου βίωσε επανειλημμένα υψηλά επίπεδα θερμικού στρες[1].
Εικόνα 2: Παγκόσμιος Θερμικός Κλιματικός Δείκτης (UniversalThermalClimateIndex, UTCI). Ημερήσιες μέγιστες τιμές την περίοδο Ιούλιος-Αύγουστος 2021 (Πηγή: Copernicus)
Ενώ διακαώς επιδιώκουμε την επίτευξη της περιβόητης ανθεκτικότητας απέναντι στις επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής, συχνά ξεχνάμε ότι ένας από τους πιο άμεσους «δρόμους» για να την επιτύχουμε είναι δια μέσωτης βελτίωσης του δημόσιου χώρου στις πόλεις. Οι ανοιχτοί χώροικαι οι δρόμοι είναι σημαντικό να αποτελέσουν κεντρικό άξονα των παρεμβάσεων που υλοποιούμε για τον μετριασμό των επιπτώσεων και την προσαρμογήτων πόλεων στην κλιματική αλλαγή.
Ο ρόλος τουαστικού πρασίνου και ιδιαίτερα της υψηλής βλάστηση, όπως είναι τα δέντρα,είναι καθοριστικός ως προς την επίτευξη πιο βιώσιμων και ανθεκτικών πόλεων[2–6].Μέσω της σκιάς που δημιουργούν και του φαινομένου της εξατμισοδιαπνοής (evapotranspiration),η υψηλή βλάστηση μειώνουν τις θερμοκρασίες τόσο των τεχνητών επιφανειών όσο και του αέρα στο αστικό περιβάλλον. Ως εκ τούτου, συμβάλουν καταλυτικά στη ρύθμιση του μικροκλίματος καθιστώντας τα αποτελεσματικά ως προς τον μετριασμό του φαινομένου της Αστικής Θερμικής Νησίδας [7,8]. Συγκεκριμένα, μελέτες δείχνουν ότι οι σκιασμένες επιφάνειες μπορεί να είναι έως και 11–25°C πιο ψυχρές από τις μέγιστες θερμοκρασίες των μη σκιασμένων υλικών[9], ενώ το φαινόμενο της εξατμισοδιαπνοής μπορεί να βοηθήσει στη μείωση των ακραίων καλοκαιρινών θερμοκρασιών του αέρα κατά 1–5°C[10,11].
Εικόνα 3: Το φαινόμενο της Αστικής Θερμικής Νησίδας (Πηγή: Copernicus)
Σύμφωνα με τον Παγκόσμιο Οργανισμό Υγείας (Π.Ο.Υ.)[12], οι αστικοί χώροι πρασίνου αποτελούν απαραίτητα συστατικά για υγιεινές και βιώσιμες συνθήκες διαβίωσης,προσφέροντας πολλαπλά οφέλη στους κατοίκους μιας αστικής περιοχής.Μεταξύ αυτών,συμβάλουν στη βελτίωση της υγείας[13–15] και την αύξηση της σωματικής δραστηριότητας[16,17], στην ενίσχυση της κοινωνικής συνοχής και ανθεκτικότητας[18,19], καθώς και στη βελτίωση της ψυχολογίας[20,21] και της ευημερίας των ανθρώπων[22,23].
Παραδοσιακά,ο αστικός σχεδιασμός λειτουργεί με στόχο την εξυπηρέτηση αναγκών δημοσίου συμφέροντος και τη διαχείριση διαφόρων απειλών.Έτσι και σήμερα που οι πόλεις παρουσιάζουν υψηλό βαθμό ευαλωτότητας καθώς βρίσκονται υπό συνεχή πίεση λόγω της κλιματικής κρίσης, είναι κρίσιμο οι πολεοδομικές παρεμβάσεις να συνάδουν με τα νέα δεδομένα και να έχουν στόχο τη διαχείριση αυτών των επιπτώσεων. Η στρατηγική συμπερίληψη του αστικού πρασίνου (υφιστάμενου και μη) στις αστικές αναπλάσεις κρίνεται κάτι παραπάνω από απαραίτητη.Η φύτευση και η διατήρηση δέντρων σε στρατηγικές τοποθεσίες με τρόπο που να δημιουργούν σκίαση σε κτίρια, πλατείες, πεζοδρόμους, χώρους στάθμευσης και δρόμους είναι ζωτικής σημασίας[24].
Συνακόλουθα, δεν μπορώ παρά να εκφράσω τον προβληματισμό μου σχετικά με το σκεπτικό πίσω από την πρόταση «εξωραϊσμού» (όπως αναφέρει ο τίτλος της μελέτης) των πλατειών Μακεδονομάχων και Ειρήνης στην Καστοριά.
Εικόνα 4: Φωτορεαλιστική απεικόνιση της πρότασης ανάπλασης (Πηγή: Τεχνική & Αιτιολογική Έκθεση. Τίτλος Έργου: Εξωραϊσμός Πλατειών Μακεδονομάχων και Ειρήνης)
Σε αυτές τις πλατείες μεγάλωσαν και μεγαλώνουν εκατοντάδες παιδιά της πόλης.Ένας από τους βασικούς λόγους που προσεγγίζουν πλήθος παιδιών, ιδίως τους καλοκαιρινούς μήνες, είναι το γεγονός ότι αποτελούν δύο από τους ελάχιστους χώρους πράσινου εντός του αστικού ιστού (όπως πολύ εύκολα μπορεί να διαπιστώσει κανείς κοιτώντας την πόλη από δορυφορικές εικόνες)όπου τα δέντρα είναι αρκετά μεγάλα για να δημιουργούν θόλο (treecanopy). Αυτό έχει ως αποτέλεσμα να καθίσταται δυνατή η χρήση αυτών των δύο πλατειών από νωρίς το απόγευμα λόγω της θερμικής άνεσης που δημιουργεί η σκιά των δέντρων.
Το προτεινόμενο σχέδιο, δυστυχώς, θα οδηγήσει σε μείωση της συχνότητας χρήσης των δύο πλατειών. Η σημαντική μείωση του ποσοστού κάλυψης πρασίνου (μέσω τις αποψίλωσης όλων των δέντρων που βρίσκονται εσωτερικά των δύο πλατειών και της μείωσης της επιφάνειας του γρασιδιού) και η αντικατάσταση του με «σκληρά» – μη διαπερατά υλικά (κατά κύριο λόγο μάρμαρο σύμφωνα με την μελέτη) θα προκαλέσει αυτό που προσπαθούμε πάση θυσία να αποφύγουμε: μια αστική θερμική νησίδα. Επιπλέον, δημιουργούνται κάποιοι προβληματισμοί ως προς τις επιπτώσεις που θα επιφέρει η εκτεταμένη σφράγιση του εδάφους με μη διαπερατά υλικά ως προς την απορροή των υδάτων της βροχής μιας και το σημείο αντιμετωπίζει ήδη προβλήματα.
Εικόνα 5: Φωτορεαλιστική απεικόνιση της πρότασης ανάπλασης (Πηγή: Τεχνική & Αιτιολογική Έκθεση. Τίτλος Έργου: Εξωραϊσμός Πλατειών Μακεδονομάχων και Ειρήνης)
Επιπλέον, οι συγκεκριμένες πλατείες αποτελούν μέρος ενός δικτύου χώρων πρασίνου. Συγκεκριμένα, συνδέονται με το γραμμικό πράσινο στο βόρειο παραλίμνιο μέτωπο της λίμνης το οποίο εκτείνεται από τη μία προς την πλευρά της περιοχής της Χλόης κι από την άλλη προς τη μύτη της χερσονήσου και το περιαστικό δάσος που την καλύπτει. Τα δίκτυα πρασίνου αναγνωρίζονται ευρέως ως βασικός μηχανισμός για την αποκατάσταση των επιπτώσεων του κατακερματισμού της βιοποικιλότητας λόγω της δόμησης[25]. Κατά συνέπεια, η περιβαλλοντική σημασία των πλατειών Μακεδονομάχων και Ειρήνης είναι υψηλή και η διατήρηση τους σημαντική για τη διαφύλαξη της βιοποικιλότητας και των οικοσυστημικών υπηρεσιών του δικτύου εν γένει.
Ως προς την αισθητική διάσταση του πράγματος, με έκπληξη διαπιστώνει κανείς πως το Τοπικό Συμβούλιο Μνημείων Δυτικής Μακεδονίας ενέκρινε την πρόταση με μόνη προϋπόθεση να πραγματοποιηθεί η επιλογή του αστικού εξοπλισμού σε συνεργασία με την Εφορία Αρχαιοτήτων Καστοριάς και να απλοποιηθεί ο χώρος που προορίζεται για στάση λεωφορείου. Δεδομένης της έγκρισης από τον συγκεκριμένο φορέα, συμπεραίνει κανείς ότι η μελέτη κρίνεται ως αισθητικά ταιριαστή με τον χαρακτήρα και την αισθητική της Καστοριάς. Η αλήθεια είναι πως δυσκολεύομαι να αντιληφθώ αυτή την σύνδεση.Ίσως η πρόθεση των μελετητών να ήταν μια αισθητικά μοντέρνα προσέγγιση μεν που να δημιουργεί νοητικές και αισθητικές «γέφυρες»με την υπόλοιπη πόλη και ιδιαίτερα με την περιοχή Απόζαρι που βρίσκεται μερικά μόνο μέτρα μακριά. Ωστόσο, οι επιλογές που έγιναν δεν δημιουργούν αυτό το αποτέλεσμα.
Δεδομένου ότι ένας από τους βασικός στόχος των αστικών αναπλάσεων είναι και η δημιουργία συνθηκών που θα ευνοήσουν τις οικονομικές δραστηριότητες, πιθανά το σκεπτικό πίσω από τη μελέτη να ήταν η δημιουργία «καταλληλότερου» χώρου για την τοποθέτηση περισσότερων τραπεζοκαθισμάτων από τα μαγαζιά εστίασης που δραστηριοποιούνται περιφερειακά των δύο πλατειών. Ωστόσο, μελέτες δείχνουν [26] ότι σε υψηλές θερμοκρασίες οι άνθρωποι τείνουν να μετακινούνται στη σκιά ή να μην χρησιμοποιούν τον δημόσιο χώρο.Όπως προαναφέρθηκε, η μείωση του ποσοστού κάλυψης πρασίνου και η χρήση«σκληρών» υλικών θα διαταράξει το μικροκλίμα της περιοχής. Όσες ομπρέλες και να τοποθετηθούν, δεν είναι ικανές να δημιουργήσουν το ίδιο επίπεδο σκιάς και δροσιάς με αυτό που δημιουργούν τα δέντρα και η βλάστηση.Ως εκ τούτου, η ψύξη των υλικών θα ξεκινά μόνο αφού «πέσει» ο ήλιος. Κατά συνέπεια, το πιθανότερο είναι πως όχι απλά δεν θα ευνοηθούν οι οικονομικές δραστηριότητες των παρακείμενων καταστημάτων, αντίθετα μπορεί να ζημιωθούν κιόλας μιας και η παρουσία ανθρώπων στο χώρο των πλατειών θα είναι απαγορευτική για αρκετές ώρες μέσα στην μέρα. Αντίθετα, όπως όλοι γνωρίζουμε, σήμερα η περιοχή αποτελεί όαση για όσους θέλουν να απολαύσουν έναν καφέ κατά τις «δύσκολες» ώρες των καλοκαιρινών ημερών.
Σε κάθε περίπτωση, επιθυμώ και υποστηρίζω την υλοποίηση έργων στην πόλη.Έργων που θα συνεισφέρουν στην βελτίωση της ποιότητας ζωής των κατοίκων και θα συμβάλουν στην αναβάθμιση της πόλης. Ωστόσο, αν κάτι μου δίδαξε η ενασχόληση με τα ζητήματα αστικού και πολεοδομικού σχεδιασμού και αστικής ανάπτυξης είναι πως δεν υπάρχουν απλές ή απλοϊκές λύσεις όταν πρόκειται για τις πόλεις.Όπως έχει γράψει ήδη από το 1961 η JaneJacobs[27], μια από τις σημαντικότερες προσωπικότητες του χώρου, οι πόλεις είναι συστήματα «οργανωμένης περιπλοκότητας» (“organizedcomplexity”) και ως τέτοια πρέπει να αντιμετωπίζονται. Υπό αυτό το πρίσμα, θα μπορούσε η πρόταση να λάβει υπόψη πολλαπλά ζητήματα, μεταξύ αυτών τα θέματα που αφορούν τις χρήσεις που προσφέρουν οι δύο πλατείες, το φυσικό περιβάλλον και το μικροκλίμα της περιοχής, την αισθητική και το αρχιτεκτονικό ύφος της πόλης, τις οικονομικές δραστηριότητες και τις χρήσεις γης γύρω από αυτές όπως και τις ομάδες στόχου, δηλαδή τους χρήστες των χώρων και την κοινωνία της πόλης εν γένει.
Ιδανικά, η υλοποίηση της μελέτης θα έπρεπε να πραγματοποιηθεί με τη χρήση μεθοδολογιών συμμετοχικού σχεδιασμού στις οποίες θα συμμετείχαν οι πολίτες, ενήλικες και παιδιά. Ειδική έμφαση χρειάζεται να δοθεί στα παιδιά τα οποία είναι οι κύριοι χρήστες των πλατειών αυτών. Πιστεύω ότι η Καστοριά είναι δώρο για τους κατοίκους της.Αξίζει λοιπόν να αγκαλιάσουμε αυτό το δώρο και να επέμβουμε με τρόπο που θα ενισχύσει την ποιότητα ζωής των κατοίκων, ενώ παράλληλα θα δημιουργήσει τις προϋποθέσεις για μακρόχρονη και σταθερή βιώσιμη ανάπτυξη. Αυτά απαιτούν προσεγγίσεις με σεβασμό προς την φύση και τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικάτης περιοχής, την ταυτότητα του τόπου και την αρχιτεκτονική του παράδοση, αλλά και την ουσιαστική συμπερίληψη των κατοίκων στις διαδικασίες.
* Η Έλλη Παπαστεργίου είναι διπλωματούχος Μηχανικός Χωροταξίας και Ανάπτυξης (Α.Μ. ΤΕΕ: 145685)
MSc Χωρικός Σχεδιασμός για Βιώσιμη και Ανθεκτική Ανάπτυξη, Τμήμα Μηχανικών Χωροταξίας και Ανάπτυξης (ΤΜΧΑ), Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ
Υπ. Διδάκτωρ, ΤΜΧΑ, Πολυτεχνική Σχολή, ΑΠΘ
Επισκέπτρια Υπότροφος (MarieSkłodowska-CurieFellowship), Department of Economics, Northeastern University, Βοστώνη, ΗΠΑ
[1] Giorgi F. Climate change hot-spots. Geophysical Research Letters 2006;33. https://doi.org/10.1029/2006GL025734. [2] Bolund P, Hunhammar S. Ecosystem services in urban areas. Ecological Economics 1999;29:293–301. https://doi.org/10.1016/S0921-8009(99)00013-0. [3] Pamukcu-Albers P, Ugolini F, La Rosa D, Grădinaru SR, Azevedo JC, Wu J. Building green infrastructure to enhance urban resilience to climate change and pandemics. Landscape Ecol2021;36:665–73. https://doi.org/10.1007/s10980-021-01212-y. [4] Bush J, Doyon A. Building urban resilience with nature-based solutions: How can urban planning contribute? Cities 2019;95:102483. https://doi.org/10.1016/j.cities.2019.102483. [5] Mukherjee M, Takara K. Urban green space as a countermeasure to increasing urban risk and the UGS-3CC resilience framework. International Journal of Disaster Risk Reduction 2018;28:854–61. https://doi.org/10.1016/j.ijdrr.2018.01.027. [6] Elmqvist T, Setälä H, Handel S, van der Ploeg S, Aronson J, Blignaut J, et al. Benefits of restoring ecosystem services in urban areas. Current Opinion in Environmental Sustainability 2015;14:101–8. https://doi.org/10.1016/j.cosust.2015.05.001. [7] Graham DA, Vanos JK, Kenny NA, Brown RD. The relationship between neighbourhood tree canopy cover and heat-related ambulance calls during extreme heat events in Toronto, Canada. Urban Forestry & Urban Greening 2016;20:180–6. https://doi.org/10.1016/j.ufug.2016.08.005. [8] Wang Y, Akbari H. The effects of street tree planting on Urban Heat Island mitigation in Montreal. Sustainable Cities and Society 2016;27:122–8. https://doi.org/10.1016/j.scs.2016.04.013. [9] Akbari H, Kurn DM, Bretz SE, Hanford JW. Peak power and cooling energy savings of shade trees. Energy and Buildings 1997;25:139–48. https://doi.org/10.1016/S0378-7788(96)01003-1. [10] Huang YJ, Akbari H, Taha H. The wind-shielding and shading effects of trees on residential heating and cooling requirements. Lawrence Berkeley National Lab. (LBNL), Berkeley, CA (United States); 1990. [11] Kurn DM, Bretz SE, Huang B, Akbari H. The potential for reducing urban air temperatures and energy consumption through vegetative cooling. Lawrence Berkeley National Lab. (LBNL), Berkeley, CA (United States); 1994. https://doi.org/10.2172/10180633. [12] World Health Organization. Urban green spaces and health – a review of evidence (2016). Copenhagen: WHO Regional Office for Europe; 2016. [13] van den Bosch M, Ode Sang Å. Urban natural environments as nature-based solutions for improved public health – A systematic review of reviews. Environmental Research 2017;158:373–84. https://doi.org/10.1016/j.envres.2017.05.040. [14] Dempsey S, Lyons S, Nolan A. Urban green space and obesity in older adults: Evidence from Ireland. SSM – Population Health 2018;4:206–15. https://doi.org/10.1016/j.ssmph.2018.01.002. [15] Sugiyama T, Carver A, Koohsari MJ, Veitch J. Advantages of public green spaces in enhancing population health. Landscape and Urban Planning 2018;178:12–7. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2018.05.019. [16] Ambrey CL. Greenspace, physical activity and well-being in Australian capital cities: how does population size moderate the relationship? Public Health 2016;133:38–44. https://doi.org/10.1016/j.puhe.2015.11.013. [17] Akpinar A, Cankurt M. How are characteristics of urban green space related to levels of physical activity: Examining the links. Indoor and Built Environment 2017;26:1091–101. https://doi.org/10.1177/1420326X16663289. [18] Maas J, van Dillen SME, Verheij RA, Groenewegen PP. Social contacts as a possible mechanism behind the relation between green space and health. Health & Place 2009;15:586–95. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2008.09.006. [19] Seaman PJ, Jones R, Ellaway A. It’s not just about the park, it’s about integration too: why people choose to use or not use urban greenspaces. International Journal of Behavioral Nutrition and Physical Activity 2010;7:78. https://doi.org/10.1186/1479-5868-7-78. [20] van den Berg AE, Maas J, Verheij RA, Groenewegen PP. Green space as a buffer between stressful life events and health. Social Science & Medicine 2010;70:1203–10. https://doi.org/10.1016/j.socscimed.2010.01.002. [21] Roe J, Aspinall P. The restorative benefits of walking in urban and rural settings in adults with good and poor mental health. Health & Place 2011;17:103–13. https://doi.org/10.1016/j.healthplace.2010.09.003. [22] Lee ACK, Jordan HC, Horsley J. Value of urban green spaces in promoting healthy living and wellbeing: prospects for planning. RMHP 2015;8:131–7. https://doi.org/10.2147/RMHP.S61654. [23] Papastergiou E, Latinopoulos D, Evdou M, Kalogeresis A. Exploring Associations between Subjective Well-Being and Non-Market Values When Used in the Evaluation of Urban Green Spaces: A Scoping Review. Land 2023;12:700. https://doi.org/10.3390/land12030700. [24] US EPA O. Using Trees and Vegetation to Reduce Heat Islands 2014. https://www.epa.gov/heatislands/using-trees-and-vegetation-reduce-heat-islands (accessed July 16, 2023). [25] Kong F, Yin H, Nakagoshi N, Zong Y. Urban green space network development for biodiversity conservation: Identification based on graph theory and gravity modeling. Landscape and Urban Planning 2010;95:16–27. https://doi.org/10.1016/j.landurbplan.2009.11.001. [26] Zacharias J, Stathopoulos T, Wu H. Microclimate and Downtown Open Space Activity. Environment and Behavior 2001;33:296–315. https://doi.org/10.1177/0013916501332008. [27] Jacobs J. The Death and Life of Great American Cities. Westminster, UNITED STATES: Knopf Doubleday Publishing Group; 1961.
[1]Η έννοια του«θερμικούστρες»ή«θερμικήκαταπόνηση» αντιπροσωπεύει την επίδραση του περιβάλλοντος στον ανθρώπινο οργανισμό. Έναςαπότουςδείκτες που χρησιμοποιείται πιο συχνά για την μέτρηση του είναι ο Παγκόσμιος Θερμικός Κλιματικός Δείκτης (UniversalThermalClimateIndex, UTCI), ο οποίος συνυπολογίζει την θερμοκρασία αέρα, την υγρασία, την ταχύτητα του ανέμου, την ηλιακή ακτινοβολία και τη θερμότητα που εκπέμπεται από τον περιβάλλον. ΟιτιμέςUTCIταξινομούνταισεδέκα διαφορετικές κατηγορίες θερμικού και ψυχρού στρες σε βαθμούς κελσίου αντιπροσωπεύοντας την αίσθηση της θερμοκρασίας.
