Τα παλιά Καστοριανά σπίτια που το χτίσιμό τους στο 17ο ή 18ο αιώνα καθώς και πολλά από τα άλλα, στα υστερότερα χρόνια-καρπός του μόχθου των ξενιτεμένων Καστοριανών- ήταν χτισμένα με την αρχιτεκτονική της βυζαντινής τεχνοτροπίας. Μια τεχνοτροπία που εξυπηρετούσε τις τότε βιοτικές ανάγκες καθώς και την ασφάλεια και την άνεση της πατριαρχικής οικογένειας. Οι χώροι των σπιτιών αυτών σχετίζονταν με τον τρόπο ζωής των παλιών Καστοριανών,τις κοινωνικές τους σχέσεις και τις επαγγελματικές ασχολίες.
Στην πλειονότητά τους οι Καστοριανοί ήταν γουναράδες, γι’ αυτό ορισμένοι ουντάδες μετατρέπονταν σε <μαγαζιά> με τα απαραίτητα στην τέχνη <Τεζιάχια>.Στα σπίτια αυτά για τις κοινωνικές ανάγκες ήταν απαραίτητος κάποιος ανοιχτός χώρος, ο δουξάτος.
Ο δουξάτος,ένας χώρος αρκετά ευρύς σε σχήμα ορθογώνιο ή τετράγωνο ή και ακανόνιστο, είχε στη μια του πλευρά ή και στις δυο-τις αντικρινές- τα κιόσκια στρωμένα με μεντερλούκια κι αυτά πάλι με χειροποίητα κιλίμια ή άλλα υφαντά με προσκέφαλα μισοσκεπασμένα με δαντελωτά πανιά. Ένα μικρό διαμέρισμα φραγμένο πάνω από τη σκάλα, στηριγμένο σε ξύλινους δοκούς,αποτελούσε την εξέδρα για τους βγελιτζήδες, που έπαιζαν διάφορους σκοπούς στις <χαρές> και στα γλέντια.
Άπλετο φως έμπαινε στο δουξάτο από τα πολλά παράθυρα, που σ’ ορισμένα σπίτια είχαν και διακοσμητικά χρωματιστά τζάμια. Στη μέση του δουξάτου είχε τη θέση του ένα μεγάλο τραπέζι μ’ ένα μεγάλο κλαδωτό τραπεζομάντηλο κι ένα επιτραπέζιο σκεύος από εκείνα που έφερναν οι Καστοριανοί, γυρνώντας από τα ταξίδια που έκαμναν στις πόλεις της Βλαχιάς, τη Βενετιά,τη Δαμασκό ακόμη και τη Μόσχα.
Τους τοίχους του δουξάτου τους διακοσμούσαν με μεγάλες οικογενειακές φωτογραφίες,μ’ ένα μεγάλο καθρέφτη και με πίνακες ζωγραφικής.Στους μεγάλους έβαζαν κι ένα-δυο σκαμνιά καθώς και διάδρομους από υφαντά, που ύφαιναν οι νοικοκυρές στους αργαλειούς τους.Η οροφή του δουξάτου ήταν ξυλόγλυπτη με μικρά χρωματιστά πλαίσια και στη μέση ένα πολύγωνο, που ξεχώριζε από την διακοσμητική του επένδυση.
Ο Καστοριανός δουξάτος έχει αποτυπώσει τη ζωή από πολλές γενεές και αποτελεί το σιωπηλό <αρχείο> στα χαρμόσυνα ή λυπητερά περιστατικά.Εδώ έγιναν αρραβώνες,χαρές,γιορτές,φιλιές,καρναβαλίστικες διασκεδάσεις. Εδώ έσυραν τον χορό οι νοικοκυρές και νοικοκύρηδες του σπιτιού, οι παπούδες,οι γιαγιάδες,οι νύφες,οι γαμπροί, ενώ τα βγελιά από την εξέδρα έπαιζαν διάφορους Καστοριανούς σκοπούς. Εδώ έστρωναν τα τραπέζια της <χαράς> κι οι παραστεκάμενοι περιποιούνταν τους καλεσμάνους. Εδώ τέλος ακούγονταν και τα μοιρολόγια για κείνους που έφευγαν για πάντα απ’ τη ζωή.Αν ο δουξάτος είχε τη δύναμη της λαλιάς,θα διηγούνταν άσουτα περιστατικά-ευχάριστα ή δυσάρεστα-και θα γράφονταν έτσι ένα βιβλίο με περιεχόμενο τη ζωή ολόκληρων γενεών.
Ο δουξάτος διατηρούνταν πάντοτε καθαρός.Εκτός από το καθημερινό σκούπισμα,οι νοικοκυρές τον έτριβαν με βούρτσες και λαμποκοπούσε.Κι αυτό γινόταν τις ονομασίες και τις γιορτές του Πάσχα και τα Χριστούγεννα.Σε πολλά σπίτια ο δουξάτος στο πρώτο πάτωμα ήταν πολύ μικρός ή και ανύπαρκτος.Κι αυτό γιατί έπιαναν αρκετό χώρο οι χειμωνιάτικοι ουντάδες με τις διπλές πόρτες –τη μια τζαμένια- τα κελάρια κι οι άλλοι χώροι.Ένα μέρος από το δουξάτο χρησιμοποιούνταν αρκετές φορές για το άπλωμα και το ξεδιάλεγμα του <Χορδά> [των αποκομμάτων από τα δέρματα].
Ο Γυμνασιάρχης Π. Τσαμίσης στο βιβλίο του <η Καστοριά και τα μνημεία της> αναφέρει πως ο Καστοριανός δουξάτος μπορεί να συνδεθεί με τον μεσαιωνικό <τοξάτο> με την μεταβολή των συμφώνων. Επίσης ο Γυμνασιάρχης Κ. Πηχιών ονομάζει τον δουξάτο και τοξάτο από τις τοξοστοιχίες που είχε.
Από το βιβλίο του Λουκά Σιάνου “Καστοριανές Εικόνες”
