Η Καστοριά κάποτε είχε 7 τζαμιά και το Άργος Ορεστικό 4, από τα οποία σώζεται μονάχα ένα
Κοντά στο παλιό κέντρο της πόλης, την οδό Μητροπόλεως, βρίσκεται το μοναδικό σωζόμενο τζαμί της Καστοριάς, κρυμμένο γύρω από πολυώροφες οικοδομές σε τέτοιο βαθμό, ώστε να διακρίνεται μόλις ο μιναρές του από την πανοραμική θέα της πόλης. Η Καστοριά είχε 7 τζαμιά και το Άργος Ορεστικό 4, από τα οποία σώζεται μονάχα το ονομαζόμενο Κουρσούμ(λι) Τζαμί (Κουρσούμ = μολυβδοσκέπαστο) σε πολύ κακή κατάσταση.
Οι ερευνητές εικάζουν ότι είναι έργο του μεγαλύτερου Οθωμανού αρχιτέκτονα του Μιμάρ Σινάν (όπως το αντίστοιχο Κουρσούμ Τζαμί των Τρικάλων), συνεπώς ότι είναι κτισμένο τον 16ο αι. Το Κουρσούμ ήταν το καθεδρικό τέμενος των Οθωμανών της πόλης και έχει υποστηριχθεί ότι ανεγέρθηκε στη θέση της βυζαντινής Μητρόπολης που ανεγέρθηκε με τη σειρά της σε θέση παγανιστικού ιερού, κατά τη συνήθη πρακτική εξαγνισμού του χώρου (Τσαμίσης, Η Καστοριά και τα μνημεία της, σ. 173 / Μουτσόπουλος, Καστοριά. Ιστορία – Μνημεία – Λαογραφία, ΕΕΠΣΑΠΘ 1973-74, σ. 404).
Ήταν για κάπου 350-370 χρόνια χώρος λατρείας μέχρι την απελευθέρωση και μετά κηρύχθηκε από το Ελληνικό Κράτος ως διατηρητέο μνημείο το 1924. Η πρώτη βιβλιοθήκη της πόλης στεγάστηκε μέσα στο τζαμί για κάποια χρόνια μετά από το 1925 και στη συνέχεια λειτούργησε ως αποθήκη αρχαιοτήτων για πολλές δεκαετίες μέχρι προσφάτως. Έτσι, είναι και το μοναδικό που γλίτωσε την ισοπέδωση, λόγω του γεγονότος ότι είχε κάποια χρήση, ενώ τα υπόλοιπα 6 κατεδαφίστηκαν αργά ή γρήγορα, παρ’ όλο που είχαν κηρυχθεί όλα ως μνημεία.
Το Κουρσούμ Τζαμί έχει πλέον μισό τον μιναρέ του και παραμένει μέχρι σήμερα ένα πραγματικό «ρημάδι» μέσα και έξω, όπως δηλώνει και η πινακίδα της διπλανής αρμόδιας υπηρεσίας αρχαιοτήτων «Προσοχή. Κίνδυνος κατάρρευσης». Είναι εξάλλου κτίσμα 460-480 ετών και αμφιβάλλουμε αν έγινε οποιαδήποτε σοβαρή προσπάθεια συντήρησής του ανά τους αιώνες. Το τζαμί παραμένει για πολλές δεκαετίες ερειπωμένο και λησμονημένο (ομολογουμένως προς τερψιν πολλών) ως το μοναδικό ίσως κτίριο της πόλης με φυτεμένη στέγη, χάρη στα αυτοφυή χορτάρια που φύτρωσαν πάνω της.
Η λήθη έσπασε προ τριετίας όταν εμφανίστηκαν στην πόλη 3 μεταπτυχιακοί φοιτητές που «τόλμησαν» να έχουν ως αντικείμενο της υποχρεωτικής διπλωματικής τους εργασίας το ξεχασμένο τζαμί της Καστοριάς. Οι φοιτητές ούτε είχαν στα χέρια τους καμιά μελέτη εφαρμογής, ούτε προσπάθησαν να αναστηλώσουν το τζαμί (πως να το κάνουν άλλωστε), ούτε φυσικά πρότειναν την επανάχρησή του ως τζαμί, αλλά ως χώρο πολιτισμού. Ξανατονίζουμε ότι επρόκειτο για παρουσίαση μιας μεταπτυχιακής εργασίας. Παρ’ όλα αυτά, στο δημοτικό συμβούλιο που έγινε εκείνη την περίοδο απλά για την έγκριση των δαπανών φιλοξενίας των φοιτητών ξέσπασαν πολύ έντονες αντιδράσεις. Τα πράγματι εμπνευσμένα επιχειρήματα των αντιδρώντων δημοτικών συμβούλων περιλάμβαναν απόψεις του τύπου «γιατί να αναστυλωθεί το τζαμί αφού δεν υπάρχουν Μουσουλμάνοι στην Καστοριά» ή «αφού οι Τούρκοι πάνε να κάνουν ξανά τζαμί την Αγία Σοφία εμείς θα αναστυλώσουμε το τζαμί τους;». Τελικά, οι δαπάνες φιλοξενίας των φοιτητών πέρασαν με μια οριακή ψήφο, παρακάμπτοντας τον φόβο των χρημάτων του πράγματι σκληρού Τούρκου δυνάστη Ερντογάν.
Κάπως «λογικό» ακούγεται να θέλουν οι Έλληνες Καστοριανοί να εξαφανίσουν τα ίχνη της μακραίωνης οθωμανικής σκλαβιάς στις δεκαετίες του 1910 και του 1920, όταν οι αρνητικές μνήμες ήταν ακόμη νωπές. Τότε κατεδάφισαν εξάλλου τα 5 από τα 7 τζαμιά. Από την άλλη δεν ακούγεται και πολύ λογικό μετά από 100 χρόνια να επιδιώκει μια μερίδα την κατεδάφιση ή έστω την μη διατήρηση του τζαμιού, φοβούμενη τα τουρκικά κέντρα χρηματοδότησης ή προβάλλοντας αντίποινα στην τουρκική μόνιμη επιθετικότητα. Άποψή μας είναι ότι τα μνημεία είναι μνημεία, αποτυπώνουν ένα μακραίωνο τμήμα της ιστορίας της πόλης και δεν πρέπει να συγχέονται με την πολιτική σκηνή.
Δεν έχουμε υπ’ όψιν μας κάποιον που να προτείνει την επανάχρηση του τζαμιού της Καστοριάς ως χώρο λατρείας, αλλά μονάχα ως χώρο πολιτισμού και προσέλκυσης επισκεπτών. Αντίθετα, έχουμε υπ’ όψιν μας το Φετιχιέ Τζαμί στο κάστρο των Ιωαννίνων, το Κουρσούμ Τζαμί στα Τρίκαλα και το Μενδρεσέ Τζαμί στη Βέροια, που όλα τους αποκαταστάθηκαν υποδειγματικά ως χώροι πολιτισμού και μουσεία κατά τις δεκαετίες του 1990 και του 2000. Οι γειτονικές αυτές ηπειρωτικές «ανταγωνιστικές» πόλεις, απευθύνονται σε παρόμοιο τουριστικό κοινό με την Καστοριά. Δεν γνωρίζουμε αν το χριστιανικό αίσθημα είναι μικρότερο σε αυτές τις πόλεις, αλλά γνωρίζουμε ότι έχουν πολλαπλάσιους επισκέπτες από την Καστοριά και πολλούς από την Τουρκία, απογόνους των Οθωμανών που ζούσαν μέχρι το 1923 στην Ελλάδα.
