Η καλλιτεχνική δραστηριότητα του Αθανασίου Παναγιώτου (1848 – 1938) στο Άγιον Όρος
Θωμάς Ζήκος
Στην μνήμη του καλού φίλου
Γιώργου Γκολομπία
«Κατ ̓ ἐμέ το Ἁγιώνυμον Ὄρος, εἶναι θησαυρός ἀνεξάντλητος τόσον ἀπό θρησκευτικήν ἔποψιν, ὅσον καί ἀπό ἐθνικήν … Ἀπό φυσικῆς ἀπόψεως εἶναι ἡ Ἐλβετία τῆς Ἀνατολῆς ….».
Με αυτή την αναφορά αρχίζει την περιγραφή για το Άγιον Όρος ο αρχιερατικός επίσκοπος του μητροπολίτου Σισανίου Αγαθάγγελος και ζωγράφος (πρώην παπα Θωμάς Οικονομίδης), στα «Ἀπομνημονεύματά» του, αναφερόμενος στο προσκυνηματικό ταξίδι του στο Άγιον Όρος τον Ιούνιο του 1881.
Γνωρίζουμε ότι στα τέλη του 19ου αιώνα πολλοί ζωγράφοι επισκέπτονται το Άγιον Όρος, είτε για προσκύνημα, όπως ο Αγαθάγγελος, είτε για καλλιτεχνική σπουδή, όπως ο Θεόδωρος Ράλλης. Σύμφωνα με τις ενδείξεις, αυτή την περίοδο στις Καρυές, θα πρέπει να υπήρχαν εκτός των άλλων εργαστηρίων και εργαστήρια ζωγράφων. Την όγδοη δεκαετία του 19ου αιώνα αναφέρεται από τον Θεόδωρο Ράλλη ότι εργάζεται στις Καρυές ο ζωγράφος Βενιαμίν, ο οποίος πιθανότατα ταυτίζεται με τον ιερομόναχο Βενιαμίν Κοντράκη. Ωστόσο, αυτή την περίοδο – δηλαδή τις τελευταίες δεκαετίες του 19ου
αιώνα – ελάχιστα είναι γνωστά για τη δραστηριότητα και άλλων ζωγράφων πλην των μοναχών στην Αθωνική Πολιτεία. Από μια σχετική έρευνα στους καταλόγους συνδρομητών βιβλίων, ανάμεσα στα ονόματα εντοπίζονται ορισμένοι ζωγράφοι, οι οποίοι δεν είναι μοναχοί και δηλώνουν ότι διαμένουν στις Καρυές.
Ανάμεσα στα ονόματα εντοπίζεται ο Αθανάσιος Παναγιώτου, ο οποίος κατάγεται από την Καστοριά και σημειώνεται το 1899 με τόπο διαμονής τις Καρυές. Ο καλλιτέχνης σε δύο αναγραφές χαρακτηρίζεται «εἰκονογράφος» και «ἁγιογράφος».
Για τον Αθανάσιο Παναγιώτου ή Ζωγράφο είναι γνωστά αρκετά βιογραφικά στοιχεία. Έτσι γνωρίζουμε ότι γεννήθηκε στην Καστοριά το 1848 και πέθανε το 1938, σε ηλικία 90 ετών. Πρόκειται για έναν δραστήριο ζωγράφο, του οποίου η καλλιτεχνική δραστηριότητα, σύμφωνα με όσα γνωρίζουμε, έχει αφετηρία την πόλη της Καστοριάς. Φορητές εικόνες του έχουν εντοπιστεί σε αρκετούς ναούς της πόλης από το 1872μέχρι την τέταρτη δεκαετία του 20ου αιώνα, καθώς και σε ναούς της ευρύτερης περιοχής, στο Μανιάκι, στο Γέρμα, στη Λάγουρα του Άργους Ορεστικού, στο Βογατσικό, στους Αμπελόκηπους. Η προφορική μαρτυρία ότι ο Αθανάσιος Παναγιώτου μαθήτευσε στο Άγιον Όρος κοντά σε Ρώσους αγιογράφους, ελέγχεται ως ανακριβής.
Ο Γεράσιμος Σμυρνάκης μας δίνει την πληροφορία ότι μέχρι τις αρχές του 20ουαιώνα δεν κατέστη δυνατό να αναδειχθούν ρώσοι αγιογράφοι, και ότι η ζωγραφική «εὐτυχῶς» βρισκόταν σε ελληνικά χέρια. Γνωρίζοντας για την επαφή και τη μαθητεία του στο Άγιον Όρος, διατυπώσαμε αρχικά την υπόθεση και για ενδεχόμενη καλλιτεχνική εργασία του Παναγιώτου στο Άγιον Όρος.
Πρόσφατα εντοπίστηκε στην Καστοριά μια φορητή εικόνα του ζωγράφου στο ναό του Αγίου Αλυπίου, στην οποία σημειώνονται ως τόπος δημιουργίας οι Καρυές του Αγίου Όρους. Πρόκειται για τη συρόμενη πόρτα της Ωραίας Πύλης.
