Η ιστορία του Κράλη, που είχε τα παλάτια του στην Τσούκα και Καστράκι
Στο Επταχώρι Καστοριάς (Burpucko) οι γέροι λέγανε την ιστορία του Κράλη, ο οποίος είχε τα παλάτια του στην Τσούκα και Καστρακι. Πάλευε ο «Κραλς» ενάντια σε ένα άλλο βασιλιά και στρατόπεδο που βρισκόταν στο Φραξο. Τελικά ο Κραλς έπεσε μετά από προδοσία όταν κόψαν το νερό του οικισμού του και η παράδοση έγινε στην τοποθεσία valiher. Κραλς στα σλαβικά σημαίνει Βασιλιάς…
Dimitris Dimou
EPTAXORI FOR EVER
Εδώ αποσπάσματα από μελέτη ενός καθηγητή:
«ίσως, νοτιοδυτικό όριο της διάχυσης του θρύλου του Μάρκου είναι το χωριό Επταχώρι της Καστοριάς. Στο Επταχώρι, επιβιώνει προφορική παράδοση για κάποιον «Κράλη» και όχι συγκεκριμένα για τον Μάρκο Κράλη, πιθανότατα διότι το χωριό είναι πολύ απομακρυσμένο από τον ιστορικό χώρο δράσης του Μάρκου.
Το ίδιο συμβαίνει και στα Καστανοχώρια της Δυτικής Μακεδονίας.
Και εκεί, η τοπική παράδοση μιλά για τα παλάτια του Κράλη, γεγονός που μας κάνει να υποθέσουμε ότι το όνομα του Μάρκου έχει ξεχαστεί, ενώ έχει διατηρηθεί μόνο το αξίωμά του. Κάτι ανάλογο πρέπει να συνέβη και στον Δρυμό της Θεσσαλονίκης, όπου ο τοπικός υπερφυσικός ήρωας αναφέρεται ως Κράλης.
Κατά την άποψή μου, οι τρεις παραδόσεις που προανέφερα θα πρέπει μάλλον να αποδοθούν στον Μάρκο Κράλη και όχι σε κάποιον άλλον «κράλη» (ηγεμόνα, βασιλιά), διότι, από όσο γνωρίζω, κανένα άλλο ιστορικό πρόσωπο, και συγκεκριμένα Σέρβος ηγεμόνας με το αξίωμα του κράλη, δεν έχει επιζήσει στη συλλογική λαϊκή μνήμη στις εν λόγω περιοχές. Φαίνεται ότι για διάφορους λόγους, αλλά κυρίως διότι οι οικισμοί αυτοί είναι απομακρυσμένοι από τα πραγματικά κέντρα δράσης του Μάρκου, η συλλογική μνήμη για τον Μάρκο ατόνησε.»
Ο Μάρκος Κράλης στις λαϊκές παραδόσεις της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας
Στέφανος Τσιόδουλος
Πανεπιστήμιο Ιωαννίνων
Κεντρικό πρόσωπο στις ιστορικές λαϊκές παραδόσεις των Νότιων Σλάβων είναι ο Μάρκος Κράλης. Πρόκειται για ιστορικό πρόσωπο του 14ου αιώνα που αναδείχθηκε σε σύμβολο ελευθερίας και αντίστασης κατά του μουσουλμάνου κατακτητή. Κανένας άλλος ηγέτης των Κεντρικών Βαλκανίων δεν εγκωμιάστηκε σε τέτοιο βαθμό από τον λαό του και δεν εξυψώθηκε τόσο πολύ στη λαϊκή συνείδηση. Μολονότι ο θρύλος του είναι απεριόριστος, τα βιογραφικά του στοιχεία είναι πενιχρά.
Ο πατέρας του Μάρκου, Vucašin, εξέχουσα πολιτική και στρατιωτική προσωπικότητα της εποχής, υπηρέτησε αρχικά ως αξιωματούχος στην αυλή του Στέφανου Δουσάν και αργότερα (1366) εστέφθη βασιλιάς. Ήταν ένας από τους ισχυρότερους ηγέτες στα Βαλκάνια εκείνη την περίοδο και προσπάθησε να αναχαιτίσει την προέλαση των Οθωμανών. Σκοτώθηκε, μαζί με τον αδελφό του Uglješa, το 1371 στη μάχη του Έβρου πολεμώντας του Οθωμανούς.
Ο Μάρκος γεννήθηκε περί το 1335. Έζησε και έδρασε στα ταραγμένα χρόνια του 14ου αιώνα, όταν οι Οθωμανοί προωθούνταν στα Βαλκάνια κατακτώντας σταδιακά και μεθοδικά τα εδάφη τους. Εστέφθη βασιλιάς της Σερβίας το 1371 και εν συνεχεία έγινε υποτελής των Οθωμανών. Η προαναφερθείσα μάχη του Έβρου και η επελθούσα συντριβή των χριστιανικών στρατευμάτων αποδυνά μωσαν την στρατιωτική ισχύ του Μάρκου, οπότε εκτεταμένες εκτάσεις που είχε κληρονομήσει από τον πατέρα του καταλήφθηκαν από ανεξάρτητους Σέρβους ευγενείς. Ως εκ τούτου, τα εδάφη του βαθμιαία συρρικνώθηκαν για να περιορι- στούν σε μια μικρή περιοχή με πρωτεύουσα το Πρίλεπ (Πρίλαπο), όπου σώζο- νται μέχρι σήμερα τα ερείπια των οχυρώσεών του. Οι σημαντικότερες πόλεις των κτήσεών του ήταν το Πρίλεπ, τα Σκόπια, η Αχρίδα και το Μοναστήρι. Ως χριστιανός βασιλιάς –στην ουσία τοπικός ηγεμόνας– συνέδεσε το όνομά του με την ανέγερση μοναστηριών στο Πρίλεπ και στα Σκόπια. Ο θάνατός του επήλθε το 1395. Σκοτώθηκε στη μάχη της Rovine στις 17 Μαΐου 1395 πολεμώντας στο πλευρό των Οθωμανών εναντίον του χριστιανού πρίγκιπα της Βλαχίας Mircea.2
Ο μεταγενέστερος θρύλος που υφάνθηκε γύρω από τον Μάρκο επικάλυψε τις ιστορικές διαστάσεις της δράσης του και τον μεταμόρφωσε σε έναν υπερφυ- σικό ήρωα προορισμένο να απελευθερώσει τον χειμαζόμενο λαό του. Πλήθος λαϊκών παραδόσεων και τραγουδιών εξυμνούν τα κατορθώματά του. Ωστόσο, ο πραγματικός του βίος δεν στοιχειοθετεί τον μετέπειτα αφορισμό του. Όσο ζούσε, ήταν ένας τοπικός ηγεμόνας άνευ σημαντικής δράσης και προκαλεί εντύπωση ο υστερόχρονος διογκωμένος θρύλος που δημιουργήθηκε γύρω από το πρόσωπό του. Όπως ήδη σημειώσαμε, υπήρξε υποτελής των Τούρκων και έχασε τη ζωή του πολεμώντας τους χριστιανούς. Πάντως, η ηρωοποίηση του Μάρκου εξέφρα- ζε τις συλλογικές φαντασιώσεις και επιθυμίες ενός κακοπαθημένου λαού που αναζητούσε τις απαραίτητες μεταρσιώσεις για να επιβιώσει και να ανακάμψει. Άλλωστε, οι ήρωες αναφύονται σε περιόδους βαθιάς κρίσης και βίαιων πολεμι- κών συγκρούσεων.
Ο απόηχος του θρύλου του επιβίωσε και σε αρκετά χωριά του βορειοελλαδι- κού χώρου, κυρίως μέσω τοπωνυμίων3 και τοπικών παραδόσεων, επιτρέποντάς μας να ανιχνεύσουμε τον τρόπο πρόσληψης του ήρωα από τον παραδοσιακό κό- σμο της υπαίθρου.
Οι λαϊκές παραδόσεις που θα μας απασχολήσουν καταγράφηκαν σε χωριά της Δυτικής και Κεντρικής Μακεδονίας, έπειτα από επιτόπια έρευνα που πραγματο- ποίησα, κυρίως το χρονικό διάστημα 2008-2012. Η συντριπτική πλειοψηφία των παραδόσεων αυτών επιχωριάζει σε χωρικούς οικισμούς των Νομών Φλώρινας
2 Για τον Vucašin και τον γιο του Μάρκο, βλ. G. C. Soulis, The Serbs and Byzantium during the reign of Tsar Stephen Dusan (1331-1355) and his successors, Ουάσιγκτον 1984, σ. 92-104· J. V. A. Fine, The Late Medieval Balkans: A Critical Survey from the Late Twelfth Century to the Ottoman Conquest, 1994: University of Michigan Press, σ. 362-364, 373-382, 424.
3 Πολλά τοπωνύμια που συνδέονται με ιστορικά πρόσωπα δημιουργήθηκαν εξαιτίας της δράσης των προσώπων αυτών στους συγκεκριμένους τόπους. Στο χωριό Βροντού των Σερρών, υπάρχει το τοπωνύμιο Ούγκλες και το πιθανότερο είναι ότι συνδέεται με τον Σέρβο ηγεμόνα Ιωάννη Ού- γκλεση (Uglješa), αδερφό του Vucašin και θείο του Μάρκου Κράλη. Όπως με πληροφόρησε στις 2/10/2014 ο Νίκος Ταράσης (γ. το 1931) από το Χιονοχώρι Σερρών, στην κοινοτική έκταση του χωριού Βροντού διασώζεται σε βοσκότοπο το τοπωνύμιο Ούγκλες, το οποίο σύμφωνα με την τοπική παράδοση προέκυψε διότι κάποιος ηγεμόνας, ονόματι Ούγκλες, δώρισε τη συγκεκριμένη περιοχή στη μονή Τιμίου Προδρόμου Σερρών. Πράγματι, σύμφωνα με ιστορικά τεκμήρια, ο Ιωάν- νης Ούγκλεσης δώρισε αγροτικές εκτάσεις στην εν λόγω μονή.
Ελληνισμός και Βαλκάνια – αμφίδρομες σχέσεις
62 |
Όψεις έντεχνου λαϊκού λόγου
και Πέλλας, όπου διαβιώνουν σλαβόφωνοι πληθυσμοί. Δυστυχώς, δεν κατάφερα μέχρι στιγμής να κάνω επισταμένη έρευνα και σε χωριά του Νομού Καστοριάς.
Σύμφωνα με το υλικό που έχω συγκεντρώσει, το πιο προωθημένο, ίσως, νο- τιοδυτικό όριο της διάχυσης του θρύλου του Μάρκου είναι το χωριό Επταχώ- ρι της Καστοριάς. Στο Επταχώρι, επιβιώνει προφορική παράδοση για κάποιον «Κράλη» και όχι συγκεκριμένα για τον Μάρκο Κράλη, πιθανότατα διότι το χωριό είναι πολύ απομακρυσμένο από τον ιστορικό χώρο δράσης του Μάρκου. Το ίδιο συμβαίνει και στα Καστανοχώρια της Δυτικής Μακεδονίας.4 Και εκεί, η τοπική παράδοση μιλά για τα παλάτια του Κράλη, γεγονός που μας κάνει να υποθέσου- με ότι το όνομα του Μάρκου έχει ξεχαστεί, ενώ έχει διατηρηθεί μόνο το αξίωμά του. Κάτι ανάλογο πρέπει να συνέβη και στον Δρυμό της Θεσσαλονίκης, όπου ο τοπικός υπερφυσικός ήρωας αναφέρεται ως Κράλης. Κατά την άποψή μου, οι τρεις παραδόσεις που προανέφερα θα πρέπει μάλλον να αποδοθούν στον Μάρ- κο Κράλη και όχι σε κάποιον άλλον «κράλη» (ηγεμόνα, βασιλιά), διότι, από όσο γνωρίζω, κανένα άλλο ιστορικό πρόσωπο, και συγκεκριμένα Σέρβος ηγεμόνας με το αξίωμα του κράλη, δεν έχει επιζήσει στη συλλογική λαϊκή μνήμη στις εν λόγω περιοχές. Φαίνεται ότι για διάφορους λόγους, αλλά κυρίως διότι οι οικισμοί αυτοί είναι απομακρυσμένοι από τα πραγματικά κέντρα δράσης του Μάρκου, η συλλογική μνήμη για τον Μάρκο ατόνησε. Σχηματίζεται, επομένως, στον γεω- γραφικό χάρτη ένα νοητό ημικύκλιο που ορίζεται από το Επταχώρι, τα Καστα- νοχώρια, τα Σέρβια –στα οποία σαφώς γίνεται λόγος περί Μάρκου Κράλη–5 και τον Δρυμό, και θέτει, κατά προσέγγιση, τα γεωγραφικά όρια της διάδοσης του θρύλου του προς τον νότο.
Οι παραδόσεις που κατέγραψα είναι σύντομες, λυτές στη διατύπωσή τους, και περιορίζονται πρωτίστως στην υπερφυσική δύναμη του Μάρκου, χωρίς να προβάλουν ψυχικές ή άλλες αρετές του ήρωα οι οποίες θα τον ενέτασσαν στους υπερασπιστές των ανθρώπινων αξιών και της ελευθερίας. Σε μία από τις παρα- δόσεις, μάλιστα, τονίζονται έντονα τα ανθρώπινα ελαττώματά του, όπως ο βίαιος χαρακτήρας του και η μεγάλη του ροπή προς την οινοποσία, γνωρίσματα γνωστά και από άλλες παραδόσεις του Βαλκανικού χώρου.6 Συγκεκριμένα, στο Λουτράκι (Πόζαρ) του Νομού Πέλλας, εμφανίζεται εκδικητικός στη γυναίκα του, την οποία την τιμωρεί με τον πλέον ειδεχθή τρόπο. Η τοπική παράδοση, όπως την άκουσα από υπερήλικα κάτοικο, αφηγείται ότι το κατάλυμα του Μάρκου και της συζύγου του ήταν στον βράχο που δεσπόζει πάνω από το χωριό και ονομάζεται Γκολέμα
4Γ. Π.Σ.Παναγιωτίδης,«ΤαΚαστανοχώρια»,ΜακεδονικόνΗμερολόγιον4(1911),σ.140.
5 Κ. Α. Γουναρόπουλος, «Κοζάνικα», Πανδώρα 22 (1872), σ. 495-496. Από τον Γουναρόπουλο αντλεί την παράδοση ο Νικόλαος Πολίτης. Βλ. Ν. Γ. Πολίτης, Μελέται περί του βίου και της γλώσσης του ελληνικού λαού. Παραδόσεις, μέρος Α ́, Αθήνα 1904, σ. 11-12, αρ. 17 και μέρος Β ́, σ. 645-646. Βλ. και Π. Ν. Λιούφης, Ιστορία της Κοζάνης, Αθήνα 1924, σ. 40 (σημ.).
6 Ο Γεώργιος Μέγας, σε μελέτες του, επιμένει στην ανάδειξη των τρωτών στοιχείων του χαρακτήρα του Μάρκου. Βλ. Γ. Α. Μέγας, Έχουν οι Βούλγαροι εθνικόν έπος;, Αθήνα 1946, σ. 11 κ.εξ.· Γ. Α. Μέγας, «Ο λεγόμενος κοινός βαλκανικός πολιτισμός. Η δημώδης ποίησις», Επετηρίς του Λαογραφικού Αρ- χείου 6 (1950-1951), σ. 311-324.
Στέφανος Τσιόδουλος
| 63
Πόρτα (Μεγάλη Πόρτα). Και ενώ ο Μάρκος βρισκόταν σε κυνηγετική εξόρμηση προς την Κράβιτσα, μια περιοχή προς το χωριό Πρόμαχοι, οι διώκτες του τον αναζήτησαν στο σπίτι του. Η σύζυγός του, εν αγνοία των προθέσεών τους, φα- νέρωσε το μέρος όπου ο Μάρκος είχε πάει να κυνηγήσει. Στην επιστροφή του ο Μάρκος, και υποθέτοντας ότι η σύζυγός του τον είχε προδώσει, της πρότεινε δύο επιλογές: είτε να του γεμίζει το κύπελλο με κρασί είτε να τον φωτίζει με κερί ενόσω θα έπινε. Γνωρίζοντας η σύζυγός του τις μεγάλες του επιδόσεις στην οι- νοποσία οι οποίες απαιτούσαν συχνότατη μετάγγιση κρασιού από το βαρέλι στο κύπελλο, προτίμησε να του παρέχει τον απαραίτητο φωτισμό. Ο Μάρκος, όμως, αντί να της δώσει ένα κερί, την τύλιξε με μια ψάθα και την πυρπόλησε μετατρέ- ποντάς τη σε ζωντανό κηροπήγιο.
Οι περισσότερες από τις συλλεγείσες παραδόσεις αφορούν σε αποτυπώμα- τα του Μάρκου ή του αλόγου του επάνω σε βράχους. Ειδικότερα, παραδόσεις με αποτυπώματα των ποδιών του Μάρκου εντοπίζονται στα χωριά Πλατύ, Λαιμός, Ατραπός-Τριανταφυλλιά του Νομού Φλώρινας και στα χωριά Κάτω Κορυφή, Κε- ρασιά,7 Νησί (όπου χρησιμοποιούσαν το βρόχινο νερό που συγκεντρωνόταν στο κοίλωμα του βράχου ως γιατρικό) και Σαρακηνοί του Νομού Πέλλας. Παραδόσεις με αποτυπώματα του αλόγου του εντοπίζονται στα χωριά Σκοπιά, Ατραπός-Τρι- ανταφυλλιά, Παπαδιά-Σκοπός, Άνω Κλεινές, Νυμφαίο του Νομού Φλώρινας, στα χωριά Λουτράκι, Κερασιά, Πρόμαχοι, Σαρακηνοί του Νομού Πέλλας, καθώς και στο χωριό Χαροπό του Νομού Σερρών. Στα χωριά Τριανταφυλλιά και Πρόμαχοι, αποτυπώθηκαν όχι μόνο τα πόδια του Μάρκου αλλά και το σπαθί του.
Δυστυχώς, οι περιορισμοί που τέθηκαν από τη Συντακτική Επιτροπή σχετικά με την έκταση των ανακοινώσεων στον τόμο των Πρακτικών δεν επέτρεψαν να συμπεριληφθεί στην παρούσα δημοσιευμένη ανακοίνωση και το πλούσιο πραγματολογικό υλικό (συνεντεύξεις) των επιτόπιων ερευνών μου, που κανονικά τη συνόδευε.
Θα αρκεστώ εδώ να αναφέρω μόνο τα ονόματα των πληροφορη- τών: Νομός Φλώρινας: Βασίλης Γιαννάκης (γ. το 1939) (Σκοπιά), Δημήτρης Δόστης (γ. το 1928) (Σκο- πιά), Νικόλαος Γιάννης (γ. το 1931) (Ατραπός), Βασίλης Νίτσου (γ. το 1924) (Τριανταφυλλιά), Πέτρος Τρένος (γ. το 1933) (Σκοπός), Γιώργος Αλαμπάκης (γ. το 1929) (Άνω Κλεινές), Χρήστος Αβραμόπου- λος (γ. το 1927) (Άνω Κλεινές), Κατίνα Δημητριάδου (γ. το 1936) (Άνω Κλεινές), Χρήστος Παπαδό- πουλος (γ. το 1927) (Παρόρι), ο παπάς και η παπαδιά (Κρατερό), Παύλος Γιανκούλας (γ. το 1935) (Κρατερό), Δημήτρης Πιτούλης (γ. το 1953) (Βροντερό), Θεόδωρος Βασιλόπουλος (γ. το 1926) (Πλα- τύ), Γιάννης Παρασκευαΐδης (γ. το 1958) (Λαιμός), Αντώνης Ζέζος (γ. το 1915) (Νυμφαίο), Χρήστος Οικονόμου (Νυμφαίο)· Νομός Πέλλας: Κώστας Τσίτσος (γ. το 1939) (Κορυφή), Δημήτρης Γιόντης (γ. το 1931) (Σαρακηνοί), Χρήστος Παρίσης (γ. το 1935) (Σαρακηνοί), Βαγγέλης Παπαδημητρίου (γ. το 1934) (Κερασιά), Θανάσης Γρουίτης (γ. το 1939) (Κερασιά), Πέτρος Λούγας (γ. το 1918) (Λουτρά- κι [Πόζαρ]), Πέτρος Τσάπας (γ. το 1940) (Λουτράκι [Πόζαρ]), Στάθης Νίτσης (γ. το 1944) (Λουτράκι [Πόζαρ]), Χρήστος Ζέρζης (γ. το 1933) (Λουτράκι [Πόζαρ]), Χρήστος Τάτος (γ. το 1925) (Πρόμαχοι), Κώστας Κουσίνης (γ. το 1935) (Πρόμαχοι), Αναστάσης Ανδρούτσης (άνω των 70 ετών) (Πρόμαχοι), Δημήτρης Καραπάνος (γ. το 1932) (Πρόμαχοι), Χρήστος Τσακπίνης (γ. το 1938) (Νησί)· Νομός Κα- στοριάς: Νίκος Σιασιούλης (γ. το 1948) (Επταχώρι)· Νομός Θεσσαλονίκης: Αντώνης Ρουφαλύκος (γ. το 1941) (Δρυμός), Αποστόλης Χατζητζίκας (γ. το 1930) (Μελισσοχώρι)· Νομός Σερρών: Ελευθέριος Μαντέλας (γ. το 1919. Γραμμένος το 1920) (Άνω Ορεινή), Πέτρος Μανόλης (γ. το 1942) (Χαροπό).
Στέφανος Τσιόδουλος
