Το Μελάνθιο είναι ορεινό χωριό του νομού Καστοριάς με πληθυσμό που ανέρχεται σήμερα σε λιγότερο από εκατό κατοίκους. Είναι ιδιαίτερα γνωστό στην ευρύτερη περιοχή της Δυτικής Μακεδονίας για τη διατήρηση της ποντιακής παράδοσης, ενώ οι εορταστικές εκδηλώσεις που πραγματοποιούνται κάθε καλοκαίρι σε αυτό είναι δημοφιλείς στην τοπική κοινωνία και αποτελούν πόλο έλξης μεγάλου αριθμού Ποντίων της Ελλάδας και του εξωτερικού. Η ίδρυση του χωριού χρονολογείται στις αρχές του προηγούμενου αιώνα, ωστόσο, σημείο καμπής στην ιστορική του εξέλιξη αποτέλεσε η μετεγκατάσταση σε αυτό προσφύγων από τον Πόντο της Μικράς Ασίας, λόγω της υποχρεωτικής ανταλλαγής πληθυσμών, σύμφωνα με τη «Σύμβαση περί ανταλλαγής των ελληνικών και τουρκικών πληθυσμών» (Συνθήκη της Λωζάννης, 1923).
Η ψηφιακή αφήγηση με τίτλο «Είμαστε όλοι/ες Πρόσφυγες, περίπτωση: Μελάνθιο Καστοριάς» πραγματεύεται το καθολικό ζήτημα της προσφυγιάς, όπως αυτό βιώθηκε από τους κατοίκους του χωριού κατά το χρονικό διάστημα 1920 – 1970. Ο σκοπός της αφήγησης είναι διττός: αφενός αναδεικνύει το πολιτισμικό κεφάλαιο του Ποντιακού Ελληνισμού, εντρυφώντας σε όψεις του κοινωνικού, ιδεολογικού, ανώνυμου και καθημερινού παρελθόντος του προσφυγικού χωριού, αφετέρου επιχειρεί την προσέγγιση του ζητήματος της προσφυγιάς ως διαχρονικής προβληματικής, και όχι ως αποσπασματικών -διακριτά προσπελάσιμων- πτυχών της ιστορίας. Απώτερο σκοπό δε αποτελεί η εις βάθος διερεύνηση του προσφυγικού παρόντος σε συνάρτηση με το ιστορικό παρελθόν και το ενδεχόμενο μέλλον.
Το χρονικό της αποκατάστασης των προσφύγων
Μέχρι το 1923 το Μελάνθιο αποτελούσε έναν μικρό οικισμό με την πλειοψηφία των κατοίκων του να φέρουν τουρκική πολιτισμική ταυτότητα. Το φθινόπωρο του ίδιου έτους οι πρώτες επτά προσφυγικές οικογένειες μετά από πολύμηνες μετακινήσεις εγκαταστάθηκαν στο χωριό και αρχικά συμβίωναν με τις εναπομείνασες τούρκικες. Οι νεοαφιχθέντες κάτοικοι εντυπωσιασμένοι από τον φυσικό πλούτο της περιοχής πρότειναν σε συγγενείς και φίλους να μείνουν μαζί τους στο χωριό. Έτσι το χωριό απέκτησε νέο δημογραφικό προφίλ με τον πυρήνα του να συντίθεται από τους κατοίκους των χωριών «Σένα» της επαρχίας της Σεβάστειας και «Κάβζα» της Τραπεζούντας. Η αρχική ονομασία του οικισμού ήταν «Ζαμπόρτανη», ενώ η μετονομασία σε «Μελάνθιο» προέκυψε μετά από παρότρυνση του Γιώργου Σπυρόπουλου, ο οποίος αποτέλεσε τον πρώτο Πόντιο δάσκαλο του νεοσύστατου προσφυγικού χωριού. Το συγκεκριμένο τοπωνύμιο αποτίνει φόρο τιμής στην εγκαταλελειμμένη πατρίδα, καθώς παραπέμπει στον ποταμό «Μελάνθιο» που διατρέχει το χωριό Σένα.
Η άφιξη των νέων κατοίκων σημαδεύτηκε από σοβαρές -οικονομικές κυρίως- δυσχέρειες. Για τον λόγο αυτόν οι Μελανθιώτες/ισσες συσπειρώθηκαν με σκοπό την από κοινού αντιμετώπιση όλων των ζητημάτων που ανέκυπταν. Επιδόθηκαν, λοιπόν, σε μια σειρά από ομαδικές δραστηριότητες για την αναμόρφωση του χωριού με απώτερο στόχο τη βελτίωση του βιοτικού τους επιπέδου. Από τα μικρά παιδιά και τους έφηβους ως τους ηλικιωμένους, όλοι/ες συνέδραμαν στη συλλογική προσπάθεια. Σύντομα οι υποδομές του χωριού ανανεώθηκαν, δημιουργήθηκαν νέες κτιριακές εγκαταστάσεις, δρόμοι κλπ.
Οι κάτοικοι του Μελανθίου, παράλληλα με την ενεργό εθελοντική δράση, ασκούσαν τα επαγγέλματά τους. Οι βασικές ασχολίες τους ήταν η γεωργία και η κτηνοτροφία. Μεγάλο μέρος του πληθυσμού απασχολούνταν στις καλλιέργειες του καπνού. Μάλιστα, το Μελάνθιο διακρινόταν για την καπνοπαραγωγή του. Ο καπνός που καλλιεργούσε και ειδικότερα η ποικιλία του «μπασμά» ήταν εξαιρετικά φημισμένος και οι έμποροι τον χρησιμοποιούσαν ως μέτρο σύγκρισης στην ευρύτερη περιοχή της Καστοριάς. Επίσης, υπήρχαν και ξυλουργοί, σιδεράδες κι άλλοι εξειδικευμένοι τεχνίτες.
Οι πρόσφυγες του Μελανθίου επεδείκνυαν ιδιαίτερη μέριμνα για την αγωγή και εκπαίδευση των παιδιών τους, γι’ αυτό η ανοικοδόμηση του σχολείου αποτέλεσε προτεραιότητά τους. Οι νεαροί/ές μαθητές/τριες, παράλληλα με το διδακτικό πρόγραμμα, συμμετείχαν σε γυμναστικές επιδείξεις, θεατρικές παραστάσεις κ.ά., ενώ στο «Σπίτι Παιδιού» εξασκούνταν στην ξυλουργική και σε άλλες τέχνες.
Η σταδιακή εξάλειψη των οικονομικών προβλημάτων και η κάλυψη των βιοτικών αναγκών συνέβαλαν στην εύρυθμη λειτουργία του χωριού και την ευμάρεια των κατοίκων. Στον ελεύθερο χρόνο τους οι Μελανθιώτες/ισσες οργάνωναν εκδηλώσεις και αναβίωναν έθιμα από τον Πόντο.Κάθε Κυριακή χόρευαν στην πλατεία του χωριού, ευφυολογούσαν και γευμάτιζαν με τη συνοδεία της λύρας.
Από τις πιο ξεχωριστές στιγμές στην ιστορία του χωριού είναι η επίσκεψη της βασίλισσας Φρειδερίκης το καλοκαίρι του 1953. Οι κάτοικοι, εξέφρασαν τον ενθουσιασμό τους φτιάχνοντας αυτοσχέδια στρωσίδια για τη διέλευσή της, ενώ καθ’ όλη τη διάρκεια της ξενάγησης την έραιναν με λουλούδια.
Η ψηφιακή αφήγηση: «Είμαστε όλοι Πρόσφυγες, περίπτωση: Μελάνθιο Καστοριάς»:
(Το φωτογραφικό υλικό του άρθρου προέρχεται από το αρχείο του Πολιτιστικού Συλλόγου Μελανθίου, ενώ για τη συλλογή των πληροφοριών αναφορικά με τη μετεγκατάσταση των προσφύγων στο Μελάνθιο σημαντική ήταν η συνεισφορά του προέδρου του λαογραφικού τμήματος του Πολιτιστικού Συλλόγου Μελανθίου, κ. Μουρατίδη Γεώργιου.)
