Η φιλόδοξη βασιλοκόρη που κατάφερε να αλώσει το κάστρο της ανδρικής ιστοριογραφίας, όχι όμως και της ανδροκρατούμενης διαδοχής
(Ποιήματα 1897-1933, Ίκαρος 1984)
(ΠΡΟΛΟΓΟΣ «Αλεξιάδας») …Αισθάνομαι την ψυχή μου να καταλαμβάνεται και να πλημμυρίζει από ένα πυκνό σκοτάδι και με ρυάκια δακρύων υγραίνω τα μάτια μου* …
…Εγώ λοιπόν πέρασα και άλλα πολλά βάσανα απ` τον καιρό που ήμουν ακόμα μέσα στα πορφυρά μου σπάργανα· η τύχη μού φέρθηκε πολύ σκληρά και δε μου χαμογέλασε παρά μόνο χαρίζοντάς μου έναν αυτοκράτορα για πατέρα και μια αυτοκράτειρα για μητέρα και την πορφύρα για να γεννηθώ. Όλα τα υπόλοιπα αλοίμονο! Τρικυμίες και επαναστάσεις**.
..Ο καημός μου λοιπόν για τον Καίσαρα [το σύζυγό μου] και ο απροσδόκητος θάνατός του, άγγιξαν την ίδια την ψυχή μου και χάραξαν βαθιά το τραύμα… Αχ φωτιά που χωρίς ξύλα αποτεφρώνεις, φωτιά που τρέφεσαι μυστικά και καις χωρίς ν` αφανίζεις μες στις φλόγες και καψαλίζεις γύρω γύρω την καρδιά και φαίνεται πως τάχα δεν καήκαμε κι εμείς μαζί της κι ας νιώσαμε την πύρα ως τα κόκκαλα κι ως το μεδούλι τους κι ως το τελευταίο μόριο της ψυχής τους***…
» …Εγώ η Άννα, κόρη των βασιλέων Αλεξίου και Ειρήνης, πορφυρογέννητη και πορφυροθρεμμένη, όχι άμοιρη γραμμάτων, αλλά με σοβαρότατη σπουδή των ελληνικών, χωρίς να έχω παραμελήσει ούτε τη ρητορική και, αφού διάβασα προσεκτικά, τόσο τα έργα του Αριστοτέλη, όσο και τους διαλόγους του Πλάτωνος και κόσμησα το πνεύμα μου με τα μαθηματικά την αστρονομία και τη μουσική (πρέπει να αναφέρονται αυτά και δεν είναι περιαυτολογία να απαριθμείς όσα η φύση και ο πόθος της γνώσης έχουν δώσει και επιβράβευσε ο επουράνιος Θεός με τη συνεπικουρία των περιστάσεων), γι` αυτό και θέλω με το σύγγραμμά μου αυτό, να εξιστορήσω τα έργα του πατέρα μου που δεν είναι άξια να παραδοθούν στη σιωπή ούτε να παρασυρθούν στο πέλαγος της λήθης…..
… Έρχομαι να μιλήσω γι` αυτά, όχι για να κάνω επίδειξη της συγγραφικής μου δεινότητας, αλλά για να μη μείνει αμνημόνευτο στους μεταγενέστερους ένα τέτοιο έργο..
..φοβάμαι μην τυχόν κάποιος σκεφτεί ότι, γράφοντας τα έργα του πατέρα μου, επαινώ τον εαυτό μου και φανεί έτσι όλη η ιστορία μου ψέμα..
..σύζυγός μου ήταν ο Καίσαρ Νικηφόρος3 από τη γενιά των Βρυεννίων, άνδρας πολύ ανώτερος απ` όλους τους συγχρόνους του και για την εξαιρετική ομορφιά του και για την άκρα σωφροσύνη του και για την ακρίβεια του λόγου του …αποφάσισε, με την παρακίνηση της βασίλισσας, να γράψει για τα έργα του Αλεξίου, του αυτοκράτορα των Ρωμαίων και πατέρα μου…άρχισε λοιπόν να γράφει από την εποχή του αυτοκράτορα των Ρωμαίων Διογένη4 ..η ιστορία όμως δεν ολοκληρώθηκε…Γι` αυτό κι εγώ αποφάσισα να εξιστορήσω5 η ίδια όσα έπραξε ο πατέρας μου6· δεν ήθελα να μείνει άγνωστο στις μέλλουσες γενεές ένα τέτοιο έργο…
[«Αλεξιάς6», Μετάφραση Αλόη Σιδέρη, εκδ. Άγρα, 2005]
1 ΑΝΝA ΚΟΜΝΗΝΗ: (1083-πιθανόν 1153): Η πρωτότοκη κόρη του Αλέξιου Κομνηνού. Έλαβε υψηλή μόρφωση και διέθετε γνώσεις ιατρικής. Με τη γέννησή της, μνηστεύθηκε τον -επίσης πορφυρογέννητο- Κων/νο Δούκα [Προηγουμένως, η διάλυση του αρραβώνα του με την κόρη του Νορμανδού ηγεμόνα της Σικελίας Ροβέρτου Γυισκάρδου, αποτέλεσε το πρόσχημα για την εισβολή του τελευταίου στη Ρωμανία]. Ο Κων/νος, όμως, πέθανε πρόωρα και, έτσι, η Άννα παντρεύτηκε το Νικηφόρο Βρυέννιο. Μετά το θάνατο του πατέρα της, απέτυχε με τη μητέρα της Ειρήνη Δούκα, να εκτοπίσει το νόμιμο διάδοχο, αδελφό της Ιωάννη Β΄Κομνηνό και να καταλάβει το θρόνο, προωθώντας στην εξουσία-χωρίς τη συγκατάθεσή του- το σύζυγό της, ο οποίος, μέχρι το τέλος της ζωής του παρέμεινε πιστός στον Ιωάννη. Μετά την αποτυχία της συνωμοσίας και το θάνατο του συζύγου της, η Άννα με τη μητέρα της αποσύρθηκε στη μονή Κεχαριτωμένης, όπου πιθανώς συνέγραψε την «Αλεξιάδα», που την κατέστησε την πρώτη-και μοναδική στο Βυζάντιο- γυναίκα ιστοριογράφο. Ετάφη δίπλα στον πατέρα της, στη μονή Παμμακάριστου (κοντά στο Φανάρι).
2 ΙΩΑΝΝΗΣ Β΄ΚΟΜΝΗΝΟΣ (1087-1143) Αδελφός της Άννας. Μετά από συμβουλή του πατέρα του, πήγε μυστικά στη μονή Μαγγάνων (όπου βρισκόταν ετοιμοθάνατος, λόγω της ποδάγρας από την οποία υπέφερε επί χρόνια), πήρε το αυτοκρατορικό δαχτυλίδι (σφραγιστήρα δακτύλιον) από το χέρι του, λίγο πριν εκείνος πεθάνει και κατέλαβε με τους οπαδούς του το Ιερόν Παλάτιον. Τον διέκριναν ικανότητες στρατιωτικές και διοικητικές, καθώς και αρετές όπως γενναιότητα, απλότητα και καλοσύνη (ακόμα και προς τη μητέρα και την αδελφή του, οι οποίες συνέχισαν να εποφθαλμιούν για πολλά χρόνια το θρόνο).. Στη διάρκεια της βασιλείας του, κατάργησε τη θανατική ποινή και τον ακρωτηριασμό. Για όλα αυτά, κέρδισε το προσωνύμιο «Καλοϊωάννης». Πέθανε λόγω τραύματος (στη διάρκεια κυνηγιού) που υποτροπίασε.
3 ΝΙΚΗΦΟΡΟΣ ΒΡΥΕΝΝΙΟΣ (ο νεότερος): Στρατηγός, ρήτορας και ιστορικός. Γεννήθηκε στην Ορεστιάδα της Αδριανούπολης. Στην «Ύλη Ιστορίας» του, προβάλλεται ως ιστορική αναγκαιότητα η άνοδος στο θρόνο του Αλεξίου, που θεωρείται πρότυπο αρετής. Ηγήθηκε σε κρίσιμες, για το Βυζάντιο, στρατιωτικές αναμετρήσεις. Αρρώστησε και πέθανε το 1137, στη διάρκεια μιας εκστρατείας του Ιωάννη Β΄.
4 ΡΩΜΑΝΟΣ Δ΄ ΔΙΟΓΕΝΗΣ (1068-1071). Ο μοιραίος αυτοκράτορας που συνελήφθη από τους Σελτζούκους Τούρκους στην καταστροφική, για το Βυζάντιο, μάχη του Μάτζικερτ στη Μ. Ασία, που σήμανε την οριστική απώλεια της Μ. Ασίας.
5 ΑΛΕΞΙΑΔA: Μνημειώδες έργο της Βυζαντινής χρονογραφίας, σε δεκαπέντε βιβλία και γλώσσα αττικίζουσα, όπου προβάλλονται οι αρετές και το έργο του Αλέξιου Α΄Κομνηνού και στο οποίο διαφαίνεται η ευρυμάθεια και η κλασική μόρφωση της συγγραφέως. Συνιστά σημαντική πηγή για την εποχή και τα γεγονότα της Α΄ Σταυροφορίας (1096-1099).
6 ΑΛΕΞΙΟΣ Α΄ ΚΟΜΝΗΝΟΣ(1057-1118): Γιος του Ιωάννη Κομνηνού και της Άννας Δαλασσηνής, αυτοκράτορας από το 1081, κατά τα τελευταία τριάντα επτά χρόνια της ζωής του. Πήρε το θρόνο εξαναγκάζοντας σε εγκλεισμό στη μονή Περιβλέπτου το γηραιό Νικηφόρο Γ΄ Βοτανειάτη (ως στρατηγός του οποίου, ο Αλέξιος είχε αναγορευθεί «μέγας δομέστικος» (αρχηγός του στρατού) της Δύσης. Σύζυγός του ήταν η Ειρήνη Δούκαινα. Αποτέλεσε πρότυπο ηγέτη. Παρέλαβε μία αυτοκρατορία που κλονιζόταν και την παρέδωσε κραταιά και ακμαία, χάρη στις στρατιωτικές και διπλωματικές του ικανότητες. Χειρίστηκε εύστοχα τα ζητήματα που προέκυψαν από την Α΄ Σταυροφορία και τη διατήρηση των Άγιων Τόπων υπό τον έλεγχο των Σταυροφόρων (που αθέτησαν τη συμφωνία να τους αποδώσουν στο Βυζάντιο). Αναχαίτισε με επιτυχία τους τουρκικής καταγωγής Σελτζούκους, Πετσενέγκους και Κουμάνους και, προηγουμένως, τους Νορμανδούς (φθινόπωρο του 1083), απελευθερώνοντας την Καστοριά. Την ημέρα που επέστρεψε νικητής στην Κων/πολη (1 Δεκεμβρίου 1083), γεννήθηκε -κατά τον Charles Diehl- η πρωτότοκη κόρη του, Άννα [“Figures Byzantines” Παρίσι, 1908]. 
“Σπάνια η αγάπη για τα γράμματα, και κυρίως για τα έργα των Αρχαίων υπήρξε τόσο διαδεδομένη όσο στο Βυζάντιο των Κομνηνών… Μπροστά σε μία τέτοια αναγέννηση της κλασικής κουλτούρας, μία αυτοκρατορική πριγκίπισσα, ιδίως αν διέθετε την εξαιρετική ευφυία της ‘Αννας Κομνηνής, δεν μπορούσε να αρκεστεί στην κάπως στοιχειώδη μόρφωση που λάμβαναν οι γυναίκες του Βυζαντίου. ‘Εμαθε όλα όσα μπορούσαν να μαθευτούν στην εποχή της, τη ρητορική και τη φιλοσοφία, την ιστορία και τη λογοτεχνία, τη γεωγραφία και τη μυθολογία, την ιατρική και τις επιστήμες” (Charles Diehl, Figures Byzantines).
Μάνου Π.
