Μητροπολίτες της Καστοριάς την προεπαναστατική περίοδο σε αντιτουρκικές κινήσεις

Ιεράρχες της τουρκοκρατούμενης Μακεδονίας και οι μυστικές συνεννοήσεις τους με Δυτικούς ηγέτες για την απελευθέρωση της Ελλάδος

Γράφει ο Γιώργος Αλεξίου

 Μητροπολίτες Καστορίας Σωφρόνιος (1570; –  1572) και Μητροφάνης (1601 – 1618)

Α) ΕΙΣΑΓΩΓΗ

Αμέσως μετά την πτώση του Βυζαντίου και καθ’ όλη την διάρκεια της τουρκοκρατίας, η Εκκλησία αναδείχθηκε πολύτιμος συμπαραστάτης και βοηθός του «δουλεύοντος γένους». Όλοι οι απελευθερωτικοί αγώνες και τα επαναστατικά κινήματα των Ελλήνων της υπ’ όψη περιόδου πραγματοποιήθηκαν με την ηθική και υλική υποστήριξη της Ορθοδοξίας και την ενεργό συμμετοχή των Κληρικών της. Αυτό το αναγνώρισε η Ελληνική εθνική αντιπροσωπεία του 1825 και διακήρυξε ότι: «η Ορθόδοξος Εκκλησία διετήρησεν εν ταις περιπετείαις των χρόνων την πνευματικήν και ηθικήν ενότητα των Ελλήνων»¹.

Από τους προαναφερόμενους Κληρικούς (Επισκόπους, Πρεσβυτέρους, Διακόνους, αλλά και Μοναχούς), οι οποίοι με την πένα, τον σταυρό ή και το σπαθί, καθαγίασαν και πολλάκις δεινοπάθησαν και σ’ αρκετές περιπτώσεις θυσιάστηκαν υπέρ του ποιμνίου τους, εξέχουσα θέση κατέχουν ευάριθμοι ιεράρχες της Μακεδονίας, στους οποίους συγκαταλέγονται και δύο της Μητροπόλεως Καστορίας,. Πρόκειται για φλογερούς Κληρικούς, που αμφισβήτησαν την οθωμανική κυριαρχία των επαρχιών τους, προσπάθησαν να την αποτινάξουν και για τον σκοπό αυτόν ήρθαν σε μυστικές επαφές και ζήτησαν τη βοήθεια του Πάπα και άλλων συγχρόνων τους ηγετών της Δύσης. Οι εν λόγω Ελληνομακεδόνες Ιεράρχες, οι εθνικοαπελευθερωτικές επιδιώξεις και πράξεις τους, καθώς και οι χωρίς ανταπόκριση εκκλήσεις τους και οι ως εκ τούτου αναποτελεσματικές επαφές τους με τους Δυτικούς, παρουσιάζονται εν συντομία και με χρονολογική σειρά στο κείμενο που ακολουθεί:

Β) ΟΙ ΙΕΡΑΡΧΕΣ ΚΑΙ ΟΙ ΕΠΑΝΑΣΤΑΤΙΚΕΣ ΚΙΝΗΣΕΙΣ ΤΟΥΣ

1. Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Πρόχορος (Αρχές 16ου αι.).

Ο Αχρίδος Πρόχορος είναι ο πρώτος χρονολογικά γνωστός μας Ιεράρχης της Βαλκανικής, που προσπάθησε, κατά την πρώιμη περίοδο της τουρκοκρατίας, να αποτινάξει τον οθωμανικό ζυγό με την βοήθεια των Αψβούργων. Ο εν λόγω Αρχιεπίσκοπος, σύμφωνα με τις ιστορικές πηγές², παρακολουθούσε με ζωηρό ενδιαφέρον, έντονες ανησυχίες και πολλές ελπίδες τις σύγχρονές του αντιπαραθέσεις των Τούρκων με τους Αυστριακούς στην Ουγγαρία και με τους Ισπανούς στην κεντρική Μεσόγειο. Έτσι λοιπόν, μόλις πληροφορήθηκε τις πρώτες χριστιανικές νίκες του Ισπανού αυτοκράτορα Καρόλου Ε΄ εκδήλωσε τα φιλοαυτοκρατορικά του αισθήματα και συνεπικουρούμενος από άλλους άγνωστούς μας Ορθοδόξους Ιεράρχες της Μακεδονίας, επικοινώνησε με τον νικητή και ζήτησε, μάταια όμως, τη βοήθειά του, προς απελευθέρωση της Ελλάδος.

2. Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ (1527-1535).

Το καλοκαίρι του 1532 πρωτοδιαδόθηκε στην Κωνσταντινούπολη και στη Μα­κεδονία, ότι ο Andrea Doria, αρχιναύαρχος του Ισπανού αυτοκράτορα, σκόπευε να καταλάβει αιφνιδιαστικά τη Θεσσαλονίκη. Οι πληροφορίες αυτές ξεσήκωσαν τα πνεύματα των υπόδουλων Ελλήνων της Μακεδονίας και αναπτέρωσαν τις ελπίδες τους για λευτεριά. Ο πρώτος που πίστεψε στις εν λόγω φήμες και κινήθηκε για την απελευθέρωση της πατρίδας του ήταν ο Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ³. Ο εν λόγω μητροπο­λίτης συναντήθηκε μυστικά με δύο επιφανείς πρόκριτους της Συμπρωτεύουσας, τους αδελφούς Αλεξάκη και Δούκα Παλαιολόγο και από κοινού αποφάσισαν να έρθουν σε επικοινωνία με τον αυτοκράτορα Κάρολο, αφού όμως πρώτα εξασφαλίσουν την έγκριση του Οικουμενικού Πατριάρχη.

Ο Πατριάρχης με περίσκεψη, αλλά και προθυμία, έδωσε τη σχετική έγκρισή του κι επί πλέον έστειλε και ο ίδιος ανάλογο μήνυμα στον Κάρολο. Τα τρία έγγραφα – του Πατριάρχη, του Ιωάσαφ και των αδελφών Παλαιολόγων – ανέλαβε να τα μεταφέρει στην Ισπανία ο γιός του Αλεξάκη, ο Άγγελος. Ο νεαρός Παλαιολόγος δεν κατόρθωσε δυστυχώς να επιδώσει τα υπ’ όψη μυστικά έγγραφα στον υψηλό αποδέκτη τους, επειδή έξω από την Έδεσσα κινδύνευσε να συλληφθεί και αναγκάστηκε να τα πετάξει στον Αξιό. Το περιεχόμενο του όμως το κατέθεσε ο Ίδιος στις στρατιωτικές αρχές της Μεσσήνης, όπου τελικά έφτασε στις 20 Οκτωβρίου 1535. Απ’ το πρακτικό κατάθεσής του μαθαίνουμε, ότι οι αποστολείς των απωλεσθέντων επιστολών πληροφορούσαν μ’ αυτές τον Ισπανό αυτοκράτορα, για την τότε τραγική κατάσταση της Ελλάδος και τον διαβεβαίωναν, ότι οι Έλληνες ήταν έτοιμοι να ξεσηκωθούν, αρκεί αυτός ν’ αποβιβαζόταν στα παράλια της, πράγμα το οποίο όμως ουδέποτε έγινε.⁴

3. Μητροπολίτης Θεσαλονίκης Ιωάσαφ Αργυρόπουλος (1571).

Στις 7 Οκτωβρίου 1571, ο ενωμένος στόλος των Χριστιανών συμμάχων της Δύσης, στον οποίον υπηρετούσαν κι ελληνικά πληρώματα, πέτυχε εντυπωσιακή νίκη κατά των Τούρκων στη ναυμαχία της Ναυπάκτου. Η νίκη αυτή της Sacra Liga Antiturca προκάλεσε, πανικό μεν στο μουσουλμανικό πληθυσμό της Αν. Μεσογείου, ενθουσιασμό δε στους Έλληνες κατοίκους της⁵.

Αμέσως μετά τον υπ’ όψη ναυτικό θρίαμβο των Χριστιανών, ο Μητροπολίτης Θεσσαλονίκης Ιωάσαφ Αργυρόπουλος και αρκετοί άλλοι Ορθόδοξοι Ιεράρχες, όπως ο Οικουμενικός Πατριάρχης Μητροφάνης Γ΄⁶ και ο μητροπολίτης Παλαιών Πατρών Γερμανός Α΄, ήλθαν σε μυστικές συνεννοήσεις με τον Ισπανό αρχιστράτηγο του Χριστιανικού Συνασπισμού, Δον Ζουάν τον Αυστριακό (1547 – 1578), προσβλέποντας στην από κοινού αντιτουρκική δράση προς απελευθέρωση της Ελλάδος.

Οι παραπάνω αντιτουρκικές κινήσεις των εν λόγω Κληρικών, έγιναν δυστυχώς γνωστές στους κατακτητές, οι οποίοι μετά από αυτό προέβησαν σε αντίποινα στην περιοχή της Θεσσαλονίκης και του Αγίου Όρους. Απ’ τους εμπλεκόμενους Ιεράρχες, ο μεν Αργυρόπουλος κατάφερε να σωθεί δωροδοκώντας ανώτατους Οθωμανούς αξιωματούχους στην Ανδριανόπουλη και την Κωνσταντινούπολη, άλλοι όμως, όπως ο Παλαιών Πατρών Γερμανός Α΄, θανατώθηκαν.

4. Μητροπολίτης Γρεβενών Τιμόθεος (1572).

Ο Γρεβενών Τιμόθεος υπήρξε ένας από τους πλέον δραστήριους διορατικούς και γενναίους Ιεράρχες της τουρκοκρατούμενης Μακεδονίας. Ο εν λόγω Μητροπολίτης ταξίδεψε κατά τα έτη 1571 – 72 στην Πολωνία με φαινομενικό σκοπό να συγκεντρώσει χρήματα υπέρ του χειμαζόμενου ποιμνίου του, στην πραγματικότητα όμως να προκαλέσει και προετοιμάσει εκστρατεία των Δυτικών προς απελευθέρωση της Ελλάδος.

Ευρισκόμενος στη Βαρσοβία, ο Τιμόθεος, τον Μάρτιο του 1572, συνέταξε κι έστειλε προς τον Πάπα Πίο Ε΄ (1566 – 1572) ένα επιτελικό σχέδιο, για την εκδίωξη των Οθωμανών από την Ελληνική Χερσόνησο. Στο σχέδιο αυτό πρότεινε την αποστολή εκ μέρους των Χριστιανών της Δύσης δύο εκστρατευτικών σωμάτων στη Βαλκανική και τη συνένωσή τους με Έλληνες επαναστάτες στον κάμπο της Θεσσαλονίκης. Απ’ τη Θεσσαλονίκη, κατά τον Τιμόθεο πάντα, οι ενωμένες Ορθοδοξοκαθολικές χριστιανικές δυνάμεις θα βάδιζαν νικηφόρες «Θεού ενεργούντος» προς την Κωνσταντινούπολη.⁷

Ο Πίος Ε΄, ακολουθώντας δυστυχώς το αντιχριστιανικό παράδειγμα των προκατόχων του, δεν ανταποκρίθηκε στο δίκαιο κι αδελφικό αίτημα του Ορθοδόξου Ιεράρχη.

5. Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ. Μητροπολίτης Βελεγράδων Νεκτάριος. Επίσκοπος Βελεσσών Φώτιος (Δεκαετία 1570).

Κατά τη δεκαετία του 1570 δύο Έλληνες πρόκριτοι του Αργυροκάστρου, ο Μάνθος Παπαγιάννης και ο Πάνος Κεστόλικος, ζήτησαν βοήθεια από την Sacra Liga Antiturca κι επιχείρησαν να ξεσηκώσουν εναντίον των Τούρκων τη Βόρειο Ήπειρο και τη Δυτική Μακεδονία. Στην εν λόγω αντιτουρκική κίνηση πήραν μέρος και Ιεράρχες της βο­ρειοδυτικής Μακεδονίας: ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ, ο Μητροπολίτης Βελεγράδων Νεκτάριος και ο Επίσκοπος Βελεσσών Φώτιος. Οι κατακτητές, ως συνήθως, πληροφορήθηκαν έγκαιρα τις παραπάνω επαναστατικές ενέργειες των Ελλήνων και κατά την πάγια τακτική τους, επιδόθηκαν σε σκληρά αντίποινα, κυρίως σε βάρος αθώων αγροτών της περιοχής Αργυροκάστρου⁸.

6. Μητροπολίτης Καστοριάς Σωφρόνιος (Δεκαετία 1570).

Στη σχεδιαζόμενη κατά την δεκαετία του 1570 εξέγερση των Ελλήνων της Β.Δ. Μακεδονίας, που παρουσιάστηκε πιο πάνω, συμμετείχε ενεργά και ο Καστορίας Σωφρόνιος, «Πρωτόθρονος» Μητροπολίτης της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος. Ο εν λόγω γενναιότατος Αρχιερέας ήταν μέχρι πρόσφατα άγνωστος στους μελετητές της εκκλησιαστικής μας ιστορίας και στους ιστορικούς ερευνητές. Το τιμημένο όνομά του δεν αναγράφεται στους «Χρονολογικούς καταλόγους των από Χριστού αρχιερατευσάντων κατ’ επαρχίας», που συνέταξαν οι Άνθ. Αλεξούδης και Μ. Γεδεών και συμπλήρωσε – ειδικά για την Μητρόπολη Καστοριάς – ο Π. Τσαμίσης⁹.

7. Ηγούμενος Νικηφόρος της μονής Εσφιγμένου Αγίου Όρους (1600-1615).

Οι μονές του Αγίου Όρους έπαιξαν σημαντικό ρόλο στις μυστικές συνεννοήσεις των Ελλήνων της Μακεδονίας με Δυτικές Χριστιανικές Δυνάμεις. Ειδικότερα, οι Μοναχοί της Ιεράς Μονής Εσφιγμένου είχαν, γύρω στα 1600, συχνές επαφές με τους Ισπανούς, για την πραγματοποίηση αντιτουρκικών επιχειρήσεων στο Άγιο Όρος και τη Χαλικιδική. Αναφέρεται, ότι ένας Ηγούμενός τους, ο Νικηφόρος, περιόδευσε επί 13 χρόνια (απ’ το 1602 έως το 1615) στη Ρώμη, τη Νεάπολη και την Ισπανία, για να συγκεντρώσει χρήματα υπέρ της Iεράς Μονής του. Κατά τη μετάβασή του στην Ισπανία, ο εν λόγω ιεροπροεστός, τον Ιανουάριο του 1605, πρότεινε στον εκεί βασιλιά Φίλιππο Γ΄, να χρησιμοποιήσουν τα ισπανικά στρατεύματα τη μονή Εσφιγμένου ως ορμητήριό τους, για αντιτουρκικές επιχειρήσεις στην Ανατολή¹⁰.

8. Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Αθανάσιος Ριζέας. Επίσκοπος Πρεσπών Ζαχαρίας Τσιγαράς (1601-1618).

Η σοβαρή κάμψη της στρατιωτικής δύναμης των Οθωμανών κατά τα τέλη του 16ου – αρχές του 17ου αι., που την υπογράμμιζαν οι συνεχείς νίκες των Χριστιανών στη Βόρειο Βαλκανική, οι συχνές ανταρσίες των Γενιτσάρων και οι κεντρόφυγες κινήσεις των Μουσουλμάνων αξιωματούχων των επαρχιών, είχε δημιουργήσει κλίμα ανησυχιών και ελπίδων στους Έλληνες της εποχής. Το κλίμα αυτό ώθησε αρκετούς Ιεράρχες της Αρχιεπισκοπής Αχρίδος να πρωτοσυναντηθούν μυστικά το 1601 στην Άρτα και να ξεκινήσουν από κοινού μία πολύπλευρη και πολύμοχθη προσπάθεια προς απελευθέρωση της Ελλάδος. Πρωτεργάτες της εν λόγω αντιτουρκικής επαναστατικής κίνησης των τότε Ιεραρχών της Μακεδονίας ήταν, ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Αθα­νάσιος Ριζέας, ο Μητροπολίτης Καστορίας Μητροφάνης και ο Επίσκοπος Πρεσπών Ζαχαρίας Τσιγάρας. Απ’ τους Ιεράρχες αυτούς, ο Αθανάσιος ήλθε σ’ επαφή και ζήτησε την βοήθεια των Ισπανών, ο Μητροφάνης παρακάλεσε για ένοπλη υποστήριξη τον Αρχιδούκα της Αυστρίας Φερδινάρδο Β΄ και ο Ζαχαρίας Τσιγαράς απευθύνθηκε για συμπαράσταση στους ηγεμόνες της Ιταλίας και στον Πάπα.

Όλες οι παραπάνω εκκλήσεις των Ελλήνων Ιεραρχών προς τους ηγέτες της Δύσης έπεσαν, όπως πάντα, στο κενό. Κατόπιν τούτου, οι επαναστατικές τους προσπάθειες ατόνησαν, αλλά για λίγο. Έτσι, τον Απρίλιο του 1612 συγκεντρώθηκαν στην Αχρίδα δεκαεπτά Ιεράρχες του «κλίματος» της αρχιεπισκοπής της και υπέγραψαν έκκληση προς τον Αντιβασιλέα της Νεάπολης, για στρατιωτική υποστήριξη της σχεδιαζόμενης εξέργερσής τους! Στην ίδια ιερατική σύναξη αποφασίστηκε επίσης να μεταβεί στη Δύση ο αρχιεπίσκοπος Αθανάσιος προς αναζήτηση συμμαχικής βοήθειας. Πράγματι, ο επίμονος Έλληνας Αρχιεράρχης επισκέφθηκε τις χώρες των Καθολικών και προσπάθησε να πείσει τον Πάπα, τους Ισπανούς και τους Βενετούς να διαθέσουν γαλέρες, στρατιώτες και εφόδια, για υποστήριξη της επικείμενης, κατά τον Αθανάσιο, ελληνικής επανάστασης. Το αποτέλεσμα όμως ήταν για μία ακόμη φορά απογοητευτικό. Η Αγία Έδρα δεν ήταν σε θέση να εξωθήσει σε στρατιωτικές επιχειρήσεις τα αδύναμα Ιταλικά κρατίδια και την τότε παρηκμασμένη Ισπανία.¹¹

9. Μητροπολίτης Καστοριάς Μητροφάνης (1601-1618).

Προαναφέρθηκε ότι στις αντιτουρκικές κινήσεις των ιεραρχών της Άνω Μακεδονίας, που έλαβαν χώρα κατά το χρονικό διάστημα 1601-1618, πρωτοστάτησε και ο Μητροπολίτης Καστορίας Μητροφάνης. Ο εν λόγω γενναιότατος Ιεράρχης παραμένει μέχρι σήμερα ζωντανός στη μνήμη του απλού Καστοριανού λαού, χάρις σε μία επιγραφή ενός σημαντικού μεταβυζαντινού μνημείου, που κτίστηκε επί της Αρ­χιερατείας του. Πρόκειται για την κτιτορική επιγραφή του ναού της Παναγίας του Άρχοντα Αποστολάκη (ενορία Οικονόμου), που πριν μερικά χρόνια καταχωνιάστηκε (!) στο υπόγειο (!) του Εμπορικού και Βιομηχανικού Επιμελητηρίου Καστοριάς.¹² (φωτο). Η επιγραφή αυτή έχει ως εξής: «Ανεγέρθη και ανεστορήθη ο θήος και πάνσεπτος ναός της (Υ)περαγίας δεσπήνις ημίν ΘΚΟΝ (Θεοτόκου) και αϋπαρθένου Μαρίας δια συνδρομής κόπου και εξόδου ΑΡΧΩΝ Κυρ. Αποστόλη του Δημητρίου κιρι Ράλη ιος του.

Αρχιερατεύοντος Καστορίας ΚΕ ΠΡΟΤΟΘΡΟΝΟΣ ΚΙΡ ΜΗΤΡΟΦΑΝΟΥΣ ΕΠΗ ΕΤΟΥΣ ΖΡΙΔ (= 7114 = 1606)»¹³.

10. Μητροπολίτης Σισανίου και Σιατίστης Ζωσιμάς Ρούσης (1686-1746).

Ο Ζωσιμάς Ρούσης υπήρξε μία δυναμική προσωπικότητα απ’ τη Σιάτιστα, που υπηρέτησε επί πολλά έτη την Εκκλησία και το Γένος, ως Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος και ως «Πρόεδρος» της Μητρόπολης Σισανίου και Σιατίστης. Ο εν λόγω δραστήριος Δυτικομακεδόνας Ιεράρχης ξεκίνησε τις πρώτες συνεννοήσεις με τους Αυστριακούς για απελευθέρωση της Βόρειας Ελλάδας, τον Απρίλιο του 1716. Τότε έστειλε στο αυστριακό στρατόπεδο έγγραφα μηνύματα με τον έμπορο Ιωάννη Γκιπρόπουλο, με τα οποία διαβεβαίωνε τους Αψβούργους, ότι οι συμπατριώτες του Μακεδόνες ήταν αποφασισμένοι να επαναστατήσουν εναντίον των Τούρκων, αρκεί να εμφανιζόταν στη Μακεδονία ο Χριστιανικός στρατός.

Με τα ίδια έγγραφα ο Ζωσιμάς απαιτούσε επίσης απ’ τους Αυστριακούς να δώσουν προκαταβολικά έγγραφες εγγυήσεις, ότι θα σεβασθούν την Ορθοδοξία. Αυτός ο όρος έμπαινε για πρώτη φορά απ’ τους Έλληνες σε διαπραγματεύσεις με τις Δυτικές Καθολικές δυνάμεις. Τούτο οφείλεται, κατά τους μελετητές, στην τότε δυναμική εμφάνιση του Ορθόδοξου ρωσικού παράγοντα στη Βαλκανική. Ο παραλήπτης των εγγράφων του Ζωσιμά, πρίγκιπας Ευγένιος της Σαβοΐας, έδωσε στους Έλληνες τις ζητούμενες εγγυήσεις, οι οποίες όμως δεν απόκτησαν ουσιαστικό αντίκρισμα επειδή, κατά τον Ιούνιο του 1718, η Αυστρία υπόγραψε με τους Οθωμανούς τη γνωστή συν­θήκη ειρήνης του Πασάροβιτς.

Ο Ζωσιμάς, παρ’ όλη τη στεναχώρια του απ’ την αποτυχία των πρώτων επαφών του με τους Δυτικούς και την εξ αυτής (της αποτυχίας) διάψευση των προσδοκιών του, δεν αποθαρρύνθηκε. Έτσι, είκοσι χρόνια αργότερα, το Δεκέμβριο του 1736, διαβλέποντας την επερχόμενη νέα αυστροτουρκική σύρραξη (1736 / 7 – 1739) ξαναέστειλε στους Αυ­στριακούς μυστικά έγγραφα, αυτήν τη φορά με τον πρώην Μητροπολίτη Παλαιών Πατρών Παΐσιο Β΄, στα οποία εμπεριέχονταν οι παλιές του προτάσεις με τους ίδιους όρους¹⁴. Όμως και η δεύτερη πρωτοβουλία του Ιεράρχη Ζωσιμά, που έτυχε να είναι η τελευταία προσφυγή των υπόδουλων Ελλήνων προς τις Δυτικές Καθολικές Δυνάμεις, δεν βρήκε δυστυχώς ανταπόκριση απ’ τους Αυστριακούς¹⁵.

Γ) ΕΠΙΛΟΓΟΣ

Η έκκληση του Μητροπολίτη Ζωσιμά προς τους Αυστριακούς, κατά το έτος 1736, για παροχή στρατιωτικής βοήθειας εκ μέρους τους προς την Ελλάδα, υπήρξε, όπως προαναφέρθηκε, η τελευταία κι ως συνήθως ατελέσφορη προσφυγή των Μακεδόνων Ιεραρχών στους ηγέτες του Καθολικισμού. Έκτοτε και μέχρι το 1821, οι Βορειοελλαδίτες Ιεράρχες, όπως ακριβώς και οι άλλοι Έλληνες, έστρεφαν το ενδιαφέρον και τις προσδοκίες τους προς την ανερχόμενη δύναμη του Βορρά, την ομόδοξη Ρωσία, με την οποία είχαν παλαιούς θρησκευτικούς δεσμούς και αξιόλογες πνευματικές σχέσεις.

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ

• Β. Γ. Σαμπανόπουλος, Εκκλησία και επαναστατικά κινήματα στην Κοζάνη, Θεσσαλονίκη 1973, σελ.13, σημ.1.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Αντιτουρκικές κινήσεις στην προεπαναστατική Μακεδονία, Μακεδονία τόμ. Α΄, εκδ. Παπαζήση – Παρατηρητής Θεσσαλονίκη, σελ. 437 – 438, 454, σημ. 5.
• Το όνομα του μαρτυρείται μεταξύ 1527 – 1535, βλ. Α. Γλαβίνα, Μητροπολίται τινές Θεσσαλονίκης κατά τον ιστ΄ αι., Επιστ. Επετ. Θεολ. Σχ. Πανεπ. Θεσ/νίκης, 19 (1975), 285 – 289.
• Ι. Κ. Χασιώτης, ό. π. σελ. 438 – 439, 454, σημ. 6, 7.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Οι Έλληνες στις παραμονές της ναυμαχίας της Ναυπάκτου (1568 – 1571) Θεσσαλονίκη 1970, σελ. 21 κ.ε.
• Ι. Κ. Χασιώτης, ό. π. σελ. 72 και σημ. 2, 78 – 79, 102 και σημ. 3.
• Γ. Τ. Κόλιας, «Επιστολή του Μητροπολίτου Τιμοθέου προς τον Πάπαν Πίον Ε΄ (1572),·Εις μνήμην Κ. Αμάντου, Αθήναι 1960 σελ. 391 – 411.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ιωακείμ και οι συνωμοτικές κινήσεις στην Βόρειο Ήπειρο (1572 – 1576), Μακεδονικά 6 (1964 – 65), 237 – 256, 290 – 291.
• Π. Τσαμίσης, Η Καστορία και τα μνημεία της, έκδ. του Ιδίου, Αθήναι 1949, σελ. 66 – 69.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Αντιτουρκικές κινήσεις…, ό. π., σελ. 442 – 3.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Αντιτουρκικές κινήσεις…, ό. π., σελ. 444 – 5.
• Πρόκειται για βανδαλισμό Νεοελλήνων και ασεβέστατη πράξη «ταγών» (;) της Καστοριάς.
• Π. Τσαμίσης, Η Καστορία και τα μνημεία της, ό. π., σελ. 130.
• Σ. Λ. Βαρναλίδης, Ο Αρχιεπίσκοπος Αχρίδος Ζωσιμάς (1686 – 1746) και η εκκλησιαστική και πολιτική δράσις αυτού, Θεσσαλονίκη 1974, σελ. 72 – 119.
• Ι. Κ. Χασιώτης, Αντιτουρκικές κινήσεις…, ό. π., σελ. 447 – 448.