Κορυφαίοι βυζαντινολόγοι και αρχαιολόγοι ασχολήθηκαν και συνεχίζουν να ασχολούνται με τα καστοριανά μνημεία. Το επαναλαμβάνω για τρίτη φορά λόγω της ιδιαίτερης βαρύτητας που ενέχουν οι απόψεις του, ο Henri Gregoire υπογραμμίζει, μετά λόγου γνώσεως, πως «εάν ποτέ χάνονταν η βυζαντινή παράδοση , η Καστοριά αρκεί για να ανακτηθεί». Ας εκληφθούν λοιπόν οι τρεις αναρτήσεις ως απόπειρα του ξεναγού σας να σκιαγραφήσει τη σχέση των μνημείων με έναν εφικτό εναλλακτικό κλάδο αειφόρου ανάπτυξης.
Εάν γονατίσει κανείς και παρατηρήσει προσεκτικά τις χαμηλές λιθοδομημένες ζώνες αρκετών ναών της μεσοβυζαντινής περιόδου θα διαπιστώσει δομικά υλικά πολύ παλαιότερων κατασκευών.
Όταν, λόγου χάριν, ανασκάψαμε τον βορεινό υπερυψωμένο αύλειο χώρο του Καθολικού της Μαυριώτισσας (Μεσονησιώτισσας) καθώς προξενούσε υγρασίες στις εσωτερικές τοιχογραφίες, παρατηρήσαμε , με περισσή χαρά, πως ο βορεινός τοίχος αποτελούσε δομική συνέχεια ενός πολύ παλαιότερου. Στη βάση του, μία ζώνη 60-70 εκατοστών με ασβεστόλιθους και βήσαλα διαστάσεων 40-50 εκατοστών και πάχους 7 εκατοστών, συναρμοσμένα με ισχυρό κονίαμα, παρέπεμπαν σε ιουστινιάνεια δομικά υλικά και συστήματα και, εν πάση περιπτώσει, στον 6ο αιώνα κατά τον οποίο πολεοδομήθηκε και συγκροτήθηκε η βυζαντινή Ιουστινιανούπολις , πρώην Κέλετρον και μετέπειτα Κάστρον και Καστορία,
ΟΙ ΦΩΤΟΓΡΑΦΙΕΣ ΚΑΙ ΤΑ ΙΣΤΟΡΙΚΑ ΣΤΟΙΧΕΙΑ ΠΡΟΕΡΧΟΝΤΑΙ ΑΠΟ ΤΟ ΠΡΟΣΩΠΙΚΟ ΑΡΧΕΙΟ ΤΟΥ ΝΙΚΟΥ Β. ΔΟΪΚΟΥ
ΠΑΝΑΓΙΑ Η ΚΟΥΜΠΕΛΙΔΙΚΗ
Κόσμημα της Μακεδονικής ναοδομίας.
Αρχικώς Καστριώτισσα , Σκουταριώτισσα, καθώς στέκει στην Ακρόπολη του Κάστρου και σε απόσταση τριών μέτρων από τους προμαχώνες.
Στα frescos της διαβάζουμε «η τας των εναντίων επιβουλάς αποτυχίζουσα», αυτή που αποτυχίζει κάθε εχθρική επιβουλή, όπως και «Ακαταμάχητος», η ανίκητη, σαν τα ακροπύργια της Ακρόπολης.
Ο Πελεκανίδης και η Ann Epstein την χρονολογούν μεταξύ 814 και 894μΧ. Περίοδο ειρήνης κατά την οποία ενισχύθηκαν τα Ιουστινιάνεια τείχη.
Μήπως όμως η αρχική της ανέγερση συμπίπτει με την ανέγερση των Ιουστινιάνειων οχυρώσεων του 6ου ;
Η μοναδική τρουλαία εκκλησιά του Κάστρου.
Στον Πελεκανίδη οφείλεται η εξαιρετική αποκατάσταση του μοναδικού αυτού μνημείου. Φανταστείτε πως ο τρούλος της είχε γκρεμιστεί από τον βομβαρδισμό της Ιταλικής αεροπορίας το 1940.
Οι έρμοι σημάδευαν την δεξαμενή υδρεύσεως της πόλης και αντ’αυτής (ευτυχώς για την πόλη) κατέστρεψαν, μαζί με τον τρούλο, τρία από τα παλαιότερα αρχοντικά της Καστοριάς τα οποία βρίσκονταν μέσα στον περιορισμένο χώρο της Ακρόπολης, του Οικονόμου (1712), του Κρασά και του Δόικου (1677) των οποίων οι χρονολογίες, σύμφωνα με αφηγήσεις οικείων και γειτόνων, βρίσκονταν ανάγλυφες σε γωνιακούς λίθους (αγκωνάρια) της λιθοδομής ,όπως συνηθίζονταν άλλωστε.
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΣΤΡΙΩΤΙΣΣΑ (Κουμπελίδικη)
Στον σκαφοειδή θολίσκο που καλύπτει τον νάρθηκα παριστάνεται η Αγία Τριάδα.
Θέμα σπανιότατο και , κατά Πελεκανίδη, το δεύτερο σε αρχαιότητα παράδειγμα ανθρωπόμορφης εικονογράφησης της Αγίας Τριάδας.
Ο Πατήρ φέρει εν στέρνοις τον Υιόν και αυτός κρατάει σε λευκόφαιο δίσκο τον Άγιο Πνεύμα ως λευκή περιστερά.
( Οι φωτογραφίες της Αγίας Τριάδας είναι ευγενική προσφορά της κ. Ανδρομάχης Σκρέκα Προϊσταμένης της Εφορίας Αρχαιοτήτων Καστοριάς).
ΠΑΝΑΓΙΑ ΚΑΣΤΡΙΩΤΙΣΣΑ
Η Αγία Τριάδα με τις εικονογραφήσεις των φερόντων τόξων. 
Ο ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ (του Γυμνασίου)
Μονόχωρη, μονόκλιτη βασιλική .
Ο αρχικός ναός χρονολογείται μεταξύ 10ου και 11ου αιώνα.
Ο χαμηλότερος πρόναος τον 15ο.
Ο ΤΑΞΙΑΡΧΗΣ ΟΙΚΟΝΟΜΟΥ
Ναός και πρόναος .
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ.
Μνημείο του 14ου αιώνα της συνοικίας Βαρλαάμ.
Τοιχογραφία του Αγίου Γεωργίου (λεπτομέρεια).
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ.
Οι Άγιοι Θεόδωροι , Τήρων και Στρατηλάτης.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ.
Ο Άγιος Ονούφριος (λεπτομέρεια)
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΤΟΥ ΒΟΥΝΟΥ.
Η Αγία Ελένη.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΜΟΡΦΟΚΚΛΗΣΙΑΣ
Εξαιρετικής μορφολογίας-ρυθμολογίας μνημείο της ευρύτερης περιοχής του Ιστορικού Κέντρου, αρχικώς του 11ου αιώνα.
Αξίζει να παραθέσω εδώ την μεταγενέστερη κτητορική επιγραφή ανακατασκευής και εικονογράφησης :-
« ΑΝΗΓΕΡΘΗ ΕΚ ΒΑΘΡΩΝ ΚΑΙ ΑΝΙΣΤΟΡΗΘΗ Ο ΘΕΙΟΣ ΚΑΙ ΠΑΝΣΕΠΤΟΣ ΝΑΟΣ ΤΟΥ ΑΓΙΟΥ ΚΑΙ ΕΝΔΟΞΟΥ ΜΕΓΑΛΟΜΑΡΤΥΡΟΣ ΚΑΙ ΤΡΟΠΑΙΟΦΟΡΟΥ
ΓΕΩΡΓΙΟΥ ΔΙ ΕΞΟΔΩΝ ΚΑΙ ΚΟΠΩΝ ΤΩΝ ΠΑΝΕΥΓΕΝΕΣΤΑΤΩΝ ΝΕΤΖΑΔΩΝ ΚΑΙ ΑΥΤΑΔΕΛΦΩΝ ΤΟΥ ΤΕ ΚΥΡΙΟΥ ΝΙΚΗΦΟΡΟΥ ΚΑΙ ΚΥΡΙΟΥ ΙΩΑΝΝΟΥ ΚΑΙ ΚΥΡ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΕΠΙ ΤΗΣ ΒΑΣΙΛΕΙΑΣ ΤΩΝ ΘΕΟΣΤΑΛΤΩΝ ΜΕΓΑΛΩΝ ΒΑΣΙΛΕΩΝ ΑΝΔΡΟΝΙΚΟΥ ΚΑΙ ΕΙΡΗΝΗΣ ΚΑΙ ΤΟΥ ΥΙΟΥ ΑΥΤΩΝ ΜΙΧΑΗΛ ΚΑΙ ΜΑΡΙΑΣ ΤΩΝ ΠΑΛΑΙΟΛΟΓΩΝ ΕΠΙ ΕΤΟΥΣ 1287»
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΜΟΡΦΟΚΚΛΗΣΙΑΣ
Βορειοδυτική άποψη
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΜΟΡΦΟΚΚΛΗΣΙΑΣ
Το μοναδικό στην Ελλάδα ξύλινο ανάγλυφο του Αγίου Γεωργίου, ύψους τριών μέτρων , του 13ου αιώνα.
ΑΓΙΟΣ ΓΕΩΡΓΙΟΣ ΟΜΟΡΦΟΚΚΛΗΣΙΑΣ
Λεπτομέρεια μιας αναγεννησιακής απεικόνισης του Αγίου Μηνά.
και αρκετά μεταγενέστερα της Μαυριώτισσας.
Βρίσκεται στην ανατολική-νοτιοανατολική πλευρά της άλλοτε νήσου, «εν τω μέσω της νήσου» εξ ου και Μεσονησιώτισσα.
Ο Πελεκανίδης χρονολογεί την ανέγερση της το 1000μΧ.
Ο Παπαζώτος τα χρόνια του Ρωμανού του Διογένη 1068-1071, ο δε Henri Gregoire υποστηρίζει πως , τουλάχιστον, το νέο Καθολικό της μονής ανακατασκευάστηκε από τον ίδιο τον αυτοκράτορα Αλέξιο Α’ Κομνηνό το 1083.
Να επαναλάβω εδώ την παρουσία κτισμάτων ήδη από τον 6ο αιώνα γεγονός που μας απεκάλυψε η πρόσφατη (2007) εκσκαφή του ανυψωμένου βορεινού κήπου.
Βέβαιον είναι πως η μονή προϋπάρχει της εδώ απόβασης των καταδρομέων του Κομνηνού υπό τον στρατηγό Γεώργιο Παλαιολόγο , γενάρχη του μετέπειτα αυτοκρατορικού οίκου.
Καθώς οι Νορμανδοί υπερασπίζονταν γενναία τα δυτικά τείχη του Κάστρου (περιοχή Δαβάκη) ο Παλαιολόγος σχεδίασε κυκλωτική κίνηση . Όπως περιγράφει η Άννα η Κομνηνή, συγκέντρωσε όλα τα καράβια , τις πλάβες όπως λέγονται οι νεο-λιθικές βάρκες, από τους έναντι της Μονής παραλίμνιους οικισμούς, τα επάνδρωσε με επίλεκτους καταδρομείς και μιαν αφέγγαρη νύχτα πραγματοποίησε απόβαση στον μοναδικό ομαλό μόλο της κρημνώδους γυρολιμνιάς της νήσου, αυτόν του περιβόλου της μονής.
Θεωρώ ασφαλές να υποθέσουμε πως σε «μιαν αφέγγαρη νύχτα», κάποιοι πυρσοί αθέατοι από τα δυτικά, λόγω του βουνού που αποκρύπτει την Μαυριώτισσα από την πόλη, θα βοήθησαν τους καταδρομείς να διακρίνουν το σημείο απόβασης. Ίσως να ήσαν λοιπόν οι μοναχοί της Μεσονησιώτισσας που κρατούσαν αυτούς τους πυρσούς.
Η ανακατάληψη του Κάστρου (Καστορία ονομάζονταν η λίμνη τα χρόνια του Κομνηνού) πέτυχε χάρη σε τούτη την κυκλωτική κίνηση . Όταν οι καταδρομείς, αφού αναρριχήθηκαν στο βουνό, όρμησαν στην ανατολική πλευρά του οικισμού, συγχρόνως με την επίθεση του Αλέξιου στα δυτικά τείχη.
Προϋπήρχε άρα οργανωμένο μοναστήρι της απόβασης του 1083μΧ. Και αυτό βοηθά και την αναγνώριση της περίφημης τοιχογραφίας των Αυτοκρατόρων στον νότιο εξωτερικό τοίχο του καθολικού, όπως θα δούμε παρακάτω.
Νότιος εξωτερικός τοίχος.Ρίζα Ιεσσαί . Σπανιότατη αναπαράσταση . Της ίδιας τεχνοτροπίας υπάρχει μόνο στην Καστοριά και στην Ι.Μ.Αγίας Αικατερίνης στο Σινά!!!!!!!
Στη βάση διακρίνεται ο προπάτωρ Ιεσσαί , στους κλώνους οι ομογενείς Προφήτες και στην κορυφή ο Χριστός με την Παναγία.Αριστερά, οι στρατιωτικοί Άγιοι Γεώργιος και Δημήτριος.Και πάνω αριστερά οι Αυτοκράτορες.
Κατά Πελεκανίδη , πρόκειται για τον Αλέξιο Α’ Κομνηνό και τον γιο του Ιωάννη. Υπάρχουν και άλλες απόψεις για πολύ κατοπινούς αυτοκράτορες μα νομίζω πως πρέπει να δεχτούμε την άμεση σχέση της τοιχογραφίας με την απόβαση και ανακατάληψη της Καστοριάς.
Δεν συναντούμε συχνά βασιλείς σε εξωτερικές ιστορήσεις ναών.Πιστεύω πως αναπαράσταση αυτοκρατόρων σε αναμνηστική τοιχογραφία θα μπορούσε να συνδυαστεί μόνο με κάποιον ιστορικό τους άθλο στην περιοχή, με κάποιο σημαντικό στρατιωτικό τους κατόρθωμα. Και τέτοιο (μεταξύ 11ου και 13ου, τόσο διίστανται οι χρονολογήσεις, όπου συμμετέχει αυτοπροσώπως αυτοκράτωρ) είναι ο θρίαμβος του Αλέξιου Α΄Κομνηνού επί των Νορμανδών και η ανακατάληψη του Κάστρου, προς ανάμνηση της οποίας χρηματοδοτήθηκε η αποκατάσταση και ιστόρηση της Μονής.
Στο σημείο αυτό, και ενώ δεν ήθελα να επεκταθώ περισσότερο, μου δίνει τη σκυτάλη ο φίλος Romylos Mantzouras με την παρέμβαση του να αναφερθώ και σε ένα δεύτερο σενάριο σχετικό με τους εικονιζόμενους αυτοκράτορες. Το υποστηρίζουν κατά σειράν οι Μουτσόπουλος και Παπαμαστοράκης χωρίς να ταυτίζονται. Ο Μουτσόπουλος αναγνωρίζει αριστερά τον Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγο αυτοκράτορα της Νικαίας (διαδόχου της λατινοκρατούμενης βυζαντινής αυτοκρατορίας) και δεξιά τον αδελφό του Σεβαστοκράτορα Ιωάννη Κομνηνό Δούκα Παλαιολόγο.
Ο Παπαμαστοράκης δίπλα στον Μιχαήλ Η΄ αναγνωρίζει τον Αλέξιο Α΄Κομνηνό.
Ο Μιχαήλ Η’ διεξήγαγε στη γειτονική Πελαγονία ίσως μια από τις κρισιμότερες μάχες κατά την οποία συνέτριψε τις συνασπισμένες δυνάμεις του Δεσποτάτου της Ηπείρου υπό τον Μιχαήλ Β’ Δούκα, του Πριγκιπάτου της Αχαΐας υπό τον Γουλιέλμο Βιλεαρδουίνο και του Βασιλείου της Σικελίας υπό τον Μανφρέδο.
Η μάχη έλαβε χώρα το Σεπτέμβριο του 1259 και κατά τρεις τουλάχιστον πηγές, Ακροπολίτη, Γρηγορά και Παχυμέρη, η σύγκρουση ξεκίνησε στην παραλίμνια περιοχή Λογγάς βορείως της Καστοριάς γιαυτό και είναι γνωστή και ως μάχη της Καστοριάς.
Ο θρίαμβος λοιπόν του Μιχαήλ Η’ Παλαιολόγου κατά την μάχη της Πελαγονίας/Καστοριάς στάθηκε η απαρχή της σταδιακής διάλυσης της λατινικής αυτοκρατορίας και της θριαμβικής ανάκτησης της Βασιλεύουσας από του βυζαντινούς.
Λογικό λοιπόν να αποθανατιστεί στο σημείο από όπου ξεκίνησε μια άλλη μεγάλη στρατηγική νίκη ο Μιχαήλ Η΄.
Τώρα οι αρχαιολόγοι θα πρέπει να αποφασίσουν αν προϋπήρχε στην τοιχογραφία ο Αλέξιος και προσετέθη ο Μιχαήλ ύστερα από 176 χρόνια!!! ή η όλη σύνθεση ανήκει στον Μιχαήλ Η’ ο οποίος ετίμησε έναν προγενέστερο του θριαμβευτή Αυτοκράτορα.
Το οφείλουμε στην ιστορική αλήθεια μα και στον μεγάλο Πελεκανίδη ο οποίος επιμένει ότι πρόκειται για τον Αλέξιο Α’ και τον γιο του Ιωάννη.
Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΕΣΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ
Ο Αρχάγγελος Γαβριήλ της αψίδας.
Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΕΣΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ
Δυτικός τοίχος του κυρίως ναού.
Η Κοίμηση της Θεοτόκου , ο Χριστός κρατά στην αγκαλιά του ως βρέφος την ψυχή της Θεοτόκου, και ψηλότερα η Σταύρωση.
Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΕΣΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ
Λεπτομέρεια της Κοιμήσεως με τις καταπληκτικές αρχαϊκές μορφές των θρηνούντων. Προσέξατε πάνω αριστερά τις τρείς θρηνούσες γυναίκες και ακριβώς από κάτω την μυστηριώδη κουφική , δηλαδή, καλλιγραφική ισλαμική γραφή.
Λεπτομέρεια.
Μεταξύ των θρηνούντων η κουφική ισλαμική γραφή.
Πώς βρέθηκε εδώ και τι να σημαίνει άραγε.
Θυμηθείτε για λίγο τα ψαλιδισμένα πατρόν της παιδικής χειροτεχνίας , τα ίδια που χρησιμοποιούν και για τις επιγραφές οι καλλιτέχνες. Ψαλιδίζουν τα γράμματα στο εσωτερικό ενός χαρτιού ή χαρτονιού το οποίο τοποθετούν στην επιφάνεια με προσωρινή συγκόλληση και περνώντας το φαρδύ πινέλο χρωματίζουν μοναχά τα καλλιγραφικά στοιχεία.
Το ίδιο έκανε και ο βυζαντινός αγιογράφος πάνω σε ένα πατρόν που βρήκε ή του δώρισαν. Όμως κανείς από τους
αραβολόγους στους οποίους απευθύνθηκε ο Μουτσόπουλος δεν «έβγαζε άκρη» με την επιγραφή. Ώσπου ο Αιγύπτιος βυζαντινολόγος και αραβολόγος Χασάν Μπαντάουϊ ,το 1988, σκέφτηκε να γυρίσει ανάποδα το πατρόν ( ο βυζαντινός αγιογράφος το τοποθέτησε ανάποδα) και να διαβάσει έκπληκτος « BISM ALLAH AL RAHMAN AL RAHIM ALLAH» « Εις το όνομα του Θεού του οικτίρμονος και ελεήμονος» .
Κουφική Ισλαμική επιγραφή σε Χριστιανικό ναό.
Από τα σπάνια αποθέματα της Καστοριάς.
Ι. Μ. ΠΑΝΑΓΙΑΣ ΜΕΣΟΝΗΣΙΩΤΙΣΣΑΣ
Δυτικός εξωτερικός τοίχος του παρεκκλησίου του Αγίου Ιωάννη του Θεολόγου.
Ο Όσιος Σισόης οδύρεται πάνω από τον τάφο του Μεγαλέξανδρου, αναλογιζόμενος τη δόξα και τα κατορθώματα του ανδρός και την ματαιότητα της όλης προσπάθειας με τον πρόωρο θάνατο του.
Δεν σας κουράζω με την παράθεση του μακροσκελούς κειμένου της αγιογραφίας. Μάλλον τα λέει όλα η κατακλείδα «Ω, ω θάνατε, ποιος είναι εκείνος που μπορεί να σε αποφύγει;»
Κι αυτό το τελευταίο ας είναι το στερνό adio μου στον παλιό φίλο, δημοσιογράφο και κοινωνικό αγωνιστή Κλέαρχο Τσαουσίδη που μας άφησε πριν από λίγα λεπτά.
