Το δικαίωμα στη δημόσια υγεία και ο υποχρεωτικός εμβολιασμός εν μέσω πανδημίας (του Κωνσταντίνου Παυλίδη)

Τους τελευταίους μήνες η ανθρωπότητα βρίσκεται αντιμέτωπη με τον επονομαζόμενο ”αόρατο εχθρό” της πανδημίας του κορωνοϊού. Μιας πανδημίας η οποία αφήνει πίσω της χιλιάδες νεκρούς και εκατομμύρια κρούσματα σε όλο τον κόσμο. Μέσα σε αυτές τις συνθήκες η καθημερινότητα του μέσου Ευρωπαίου πολίτη έχει αλλάξει δραματικά. Τα κλασσικά ατομικά δικαιώματα έχουν περισταλλεί, ενώ οι συνταγματικές ελευθερίες των πολιτών έχουν προσαρμοσθεί σε μια νέα κανονικότητα. Μέσα σε αυτή την πραγματικότητα, λοιπόν, τον τελευταίο καιρό συσπειρώθηκαν όλες οι αντιεπιστημονικές  και εθνολαϊκιστικές δυνάμεις ανά τον κόσμο γύρω από ένα νέο αφήγημα.

Αφού αμφισβήτησαν την ίδια την πανδημία χαρακτηρίζοντας τον κορωνοϊό ως μια απλή γρίπη , στη συνέχεια έφτασαν στο σημείο να διαδηλώσουν κατά της χρήσης μάσκας και του εμβολίου τα οποία χαρακτήρισαν ως μια νέα μέθοδο της παγκόσμιας ελίτ προκειμένου να ελέγξει τις ζωές των πολιτών και να τους επιβάλλει το πολυσυζητημένο ”τσιπάκι”. Πολλοί είναι αυτοί μάλιστα που αμφισβήτησαν δικαστικά ορισμένα μέτρα των εθνικών κυβερνήσεων (πχ. lockdown, απαγόρευση συναθροίσεων κλπ.), ενώ ακόμα περισσότεροι θα αμφισβητήσουν στο μέλλον το πολυαναμενόμενο εμβόλιο που προωθεί η επιστημονική κοινότητα. Παράλληλα, μέσα σε όλη αυτή την κατάσταση τα εθνικά συστήματα υγείας δοκίμασαν και συνεχίζουν να δοκιμάζουν τις αντοχές τους ενώ ήρθε στο προσκήνιο για άλλη μια φορά η συζήτηση για τον χαρακτήρα και το περιεχόμενο του δικαιώματος υγείας. Ποια είναι η φύση όμως στα αλήθεια και ποιό το περιεχόμενο του πολυσυζητημένου αυτού δικαιώματος;

Αρχικά το δικαίωμα στην υγεία όπως κατοχυρώνεται στο ελληνικό Σύνταγμα είναι ένα ατομικό δικαίωμα αρνητικού περιεχομένου, κάτι που σημαίνει ότι αφενός μεν συνιστά ένα δικαίωμα ελευθερίας αλλά από την άλλη συνιστά και ένα κοινωνικό δικαίωμα που αντιστοιχεί στην θετική υποχρέωση του Κράτους να παρέχει υπηρεσίες υγείας στο σύνολο των πολιτών. Ως ατομικό δικαίωμα, το δικαίωμα της υγείας κατοχυρώνεται στο άρθρο 5 παράγραφος 5 του Συντάγματος που προστατεύει την ατομική υγεία απο προσβολές τρίτων προσώπων, ενώ ως κοινωνικό δικαίωμα κατοχυρώνεται στο άρθρο 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος το οποίο λιτά αναφέρει πως ”το κράτος μεριμνά για την υγεία των πολιτών”, εννοώντας πως είναι υποχρεωμένο να λάβει θετικά μέτρα για την παροχή και βελτίωση των υπηρεσιών υγείας.

Βέβαια, εδώ πρέπει να τονιστεί πως το ”κοινωνικό δικαίωμα στην υγεία” δεν ήταν πάντα αυτονόητο ως προς τη φύση του , αφού ο συντακτικός νομοθέτης του 1975 έκρινε πως λόγω της τότε οικονομικής κατάστασης του κράτους δεν έπρεπε να καθιερωθεί στο Σύνταγμα ένα αγώγιμο κοινωνικό δικαίωμα των πολιτών στην υγεία για αυτόν ακριβώς το λόγο το άρθρο 21 παράγραφος 3 δεν αναφέρεται σε ”δικαίωμα”. Λίγα χρόνια αργότερα ωστόσο, ήρθε ο κοινός νομοθέτης με τον ν.1397/1983 και δημιούργησε το Ε.Σ.Υ (Εθνικό Σύστημα Υγείας), ενώ με βάση τις διατάξεις του εν λόγω νόμου θεσπίζεται κρατική ευθύνη για την παροχή υπηρεσιών υγείας σε κάθε πολίτη.

Την διαπίστωση αυτή επιβεβαίωσε και το ΣτΕ με την απόφαση του 400/1986 με την οποία επισήμανε πως  ”το άρθρο 21 παράγραφος 3 του Συντάγματος ιδρύει συνταγματική υποχρέωση του κράτους για τη λήψη θετικών μέτρων προς προστασία της υγείας των πολιτών, οι οποίοι δύνανται να απαιτήσουν από την Πολιτεία την πραγμάτωση της αντίστοιχης υποχρέωσης της”. Από την παραπάνω διατύπωση όμως δεν συνάγεται σε καμία περίπτωση πως η παροχή υγειονομικών υπηρεσιών και γενικά η δημόσια υγεία αποτελεί κρατικό μονοπώλιο. Έτσι λοιπόν, μπορούν υπό την εποπτεία και την ”μέριμνα” του κράτους να λειτουργούν διάφοροι φορείς υγειονομικών παροχών που  ανήκουν και στον ιδιωτικό τομέα (πχ ιδιωτικες κλινικές). Τέλος, αν και δεν μπορούμε να μιλήσουμε για κοινωνικό κεκτημένο στη δημόσια υγεία (δεδομένου ότι το ΣτΕ  δέχεται παγίως ότι ο νομοθέτης επιλέγει τον τρόπο και μέσα που πραγματώνουν την ”μέριμνα” του κράτους για τη δημόσια υγεία, ανάλογα με τις κοινωνικοοικονομικές αντιλήψεις και καταστάσεις), στην περίοδο της πανδημίας που μας πέρασε επιβεβαιώθηκε η κοινωνική και πολιτική αναγκαιότητα της δημόσιας υγείας, η οποία όλα τα τελευταία χρόνια είχε υποβαθμιστεί .

Βάσει των όσων προαναφέρθηκαν κρίσιμο καθίσταται το ερώτημα αν το κράτος στην προσπάθεια του να μεριμνήσει για την δημόσια υγεία μπορεί να περιορίσει άλλα συνταγματικά δικαιώματα όπως αυτό της ελεύθερης μετακίνησης, της ιδιωτικής αυτονομίας κλπ. Με απλά λόγια, μπορεί το κράτος να καταστήσει σήμερα υποχρεωτικό το εμβόλιο για την αντιμετώπιση του Covid-19 και γενικά νομιμοποιείται να λαμβάνει μέτρα καραντίνας των πολιτών; Τα ερωτήματα αυτά μάλιστα, αποκτούν αυτοτελή και ιδιαίτερη αξία αν λάβουμε υπόψη ότι πριν λίγους μήνες ψηφίσθηκε ο ν.4675/2020 ο οποίος  μιλάει για ”υποχρεωτικότητα εμβολιασμού”.

Αρχικά ,λοιπόν πρέπει να τονίσουμε ότι ο εμβολιασμός αποτελεί ισχυρό όπλο πρόληψης της μετάδοσης ασθενειών, επομένως και της προστασίας της δημόσιας υγείας. Ωστόσο, ως ιατρική πράξη απαιτεί όπως και όλες οι πράξεις που διενεργούνται από ιατρό την συναίνεση του ασθενή πριν αλλά και κατά τη διάρκεια τέλεσης της. Αυτό μάλιστα επιβεβαιώνεται τόσο από την Σύμβαση του Οβιεδου που κυρώθηκε από την Ελλάδα με τον ν.2619/1998 και ο οποίος έχει υπερνομοθετική ισχύ, όσο και από την ερμηνεία του ίδιου του Συντάγματος και του άρθρου 8 της ΕΣΔΑ, αφού σε διαφορετική περίπτωση θα θεωρούνταν ως επέμβαση και προσβολή του ανθρώπινου σώματος, οι οποίες ρητώς απαγορεύονται. Η υποχρεωτικότητα λοιπόν, το μόνο που θα μπορούσε να σημαίνει είναι ότι ο νομοθέτης θα μπορούσε για παράδειγμα να περιορίσει κάποια έννομα αγαθά όπως την ελευθερία μετακίνησης όσων δεν θελήσουν να εμβολιαστούν κατά του κορωνοϊού (πχ καραντίνα για συγκεκριμένο χρονικό διάστημα που η πανδημία θα είναι σε έξαρση), ενώ  ο περιορισμός αυτός θα πρέπει να σέβεται την αρχή της αναλογικότητας και δεν δικαιολογείται αν τα δεδομένα της πανδημίας υποχωρήσουν.

Από όλα τα παραπάνω, θα μπορούσαμε να δεχτούμε σε γενικές γραμμές πως το δικαίωμα στην υγεία τόσο στην κοινωνική όσο και στην ατομική του διάσταση ήρθε πάλι στο προσκήνιο τους τελευταίους μήνες εξαιτίας της πανδημίας. Αυτή τη φορά μάλιστα μας απασχόλησε και μας προβλημάτισε τόσο ο κοινωνικός και δημόσιος χαρακτήρας του συστήματος υγείας όσο και το περιεχόμενο της κρατικής υποχρέωσης στη διασφάλιση του δικαιώματος αυτού. Τέλος το ζήτημα του υποχρεωτικού εμβολιασμού που σε ορισμένες χώρες είναι γεγονός , στην Ελλάδα αλλά και γενικότερα στα περισσότερα ευρωπαϊκά κράτη ενέχει κινδύνους αντίθεσης σε βασικά θεμελιώδη δικαιώματα και αξίες του ανθρώπου οπότε είναι πολύ δύσκολο να ισχύσει ως κανόνας.

Τον τελευταίο λόγο βέβαια σε κάθε περίπτωση θα έχει η δικαιοσύνη, η οποία σταθμίζοντας τα εκατέρωθεν συμφέροντα θα κρίνει για άλλη μια φορά προς τα πού τέμνει η ζυγαριά. Μέχρι τότε, όμως η επιστήμη έχει χρέος να συμβάλει με επιχειρήματα και να ανοίξει έναν διάλογο για το εν λόγω ζήτημα μακριά από ιδεοληψίες και συμφέροντα και με μόνο γνώμονα το συμφέρον του ανθρώπου, τόσο ως ατόμου  όσο και ως μέλους της κοινωνίας.