Τι είναι οι θεωρίες συνωμοσίας; Για ποιο λόγο ανθούν και ποια είναι τα κοινά χαρακτηριστικά τους; Γιατί κάποιος πιστεύει σε θεωρίες συνωμοσίας; Πώς συνδέονται με τις πανδημίες; Αποτελούν οι θεωρίες αυτές παραληρητικές ιδέες; Απαντήσεις στα ερωτήματα αυτά δόθηκαν κατά τη διάρκεια του συμποσίου «Review in Psychiatry 2022: Conspiracy theories and health behaviors- Θεωρίες συνωμοσίας και συμπεριφορές υγείας», που διεξάγεται στη Θεσσαλονίκη.
«Θεωρία συνωμοσίας είναι η πεποίθηση ότι ορισμένα γεγονότα ή καταστάσεις αποτελούν αντικείμενο μυστικού ή παρασκηνιακού χειρισμού από ισχυρές δυνάμεις με κακή πρόθεση. Ως θεωρία συνωμοσίας χαρακτηρίζεται η κάθε θεωρία σύμφωνα με την οποία κάποιο γεγονός ή μία σειρά από γεγονότα ερμηνεύονται ως αποτέλεσμα συνωμοτικής και οργανωμένης δράσης ενός ατόμου ή μιας ομάδας .Οι θεωρίες αυτές αποτελούν εναλλακτικές απαντήσεις σχετικά με κάποιο θέμα, αντί των επισήμων κυβερνητικών ερμηνειών οι οποίες εκλαμβάνονται ως προσπάθεια συγκάλυψης και παραπληροφόρησης», επισήμανε στην ανακοίνωσή της με θέμα «Θεωρίες σε και ψύχωση στην εποχή του Covid-19» η ψυχολόγος-ψυχοθεραπεύτρια Ιωάννα Λίτσα.
Ως προσπάθεια εξήγησης ενός επιζήμιου τραγικού γεγονότος, ως επακόλουθο των πράξεων μιας μικρής ομάδας ανθρώπων με εξουσία και δύναμη, και ως απόρριψη αποδεκτών ερμηνειών χαρακτήρισε τις θεωρίες συνωμοσίας η ειδικευόμενη ψυχιατρικής, Αναστασία Λαυρεντιάδου, στην ανακοίνωσή της με θέμα «Είναι οι θεωρίες συνωμοσίας παραληρητικές ιδέες;». Παράλληλα σημείωσε ότι «η αποδεκτή ερμηνεία αποτελεί περαιτέρω πειστήριο για την εδραίωση της θεωρίας συνωμοσίας». Επισήμανε δε ότι τα χαρακτηριστικά των θεωριών αυτών είναι ότι «αναφέρονται σε πραγματικές ή υποτιθέμενες συνωμοσίες/πλοκές, αντικρούουν την επίσημη εκδοχή, στηρίζονται σε ανεπαρκή τεκμήρια και δεν ανταγωνίζονται την επιστημονική θεωρία».
Γιατί ανθούν οι θεωρίες συνωμοσίας;
Όπως ανέφερε η κ. Λίτσα, οι θεωρίες συνωμοσίας συχνά εμφανίζονται ως λογική εξήγηση δυσεξήγητων γεγονότων ή καταστάσεων και δημιουργούν ψευδή αίσθηση ελέγχου των πραγμάτων. «Αυτή η ανάγκη για σαφή επεξήγηση γίνεται εντονότερη σε καιρούς αβεβαιότητας όπως σήμερα με την πανδημία Covid-19» πρόσθεσε, σημειώνοντας ότι τα κοινά χαρακτηριστικά των θεωριών συνωμοσίας είναι μια υποτιθέμενη μυστική πλεκτάνη, μια ομάδα συνωμοτών, «στοιχεία» που φαίνεται ότι υποστηρίζουν τη θεωρία συνωμοσίας, το ότι δηλώνουν ψευδώς ότι τίποτα δεν συμβαίνει στην τύχη και ότι δεν υπάρχουν συμπτώσεις, χωρίζουν τον κόσμο σε καλούς και κακούς και καθιστούν αποδιοπομπαίους τράγους τους ανθρώπους και τις ομάδες.
«Όλοι έχουμε προκαταλήψεις ή φόβους, και αυτά μπορεί να μας οδηγήσουν να πιστέψουμε σε θεωρίες συνωμοσίας χωρίς να το ξέρουμε και χωρίς να το γνωρίζουμε. Από πού προέρχονται οι φόβοι μου, οι πεποιθήσεις μου και οι αξίες μου; Διερωτηθείτε: γιατί πιστεύω αυτό που πιστεύω; Τι φοβάμαι, τι πιστεύω, ποιες είναι οι αξίες μου, πώς επηρεάζουν όλα αυτά τις αποφάσεις μου και τον τρόπο που αλληλεπιδρώ με άλλους ανθρώπους; Μήπως έχω προκατάληψη και πιστεύω σε στερεότυπα; Μήπως νιώθω μειονεκτικά; Με ποιον τρόπο; Μήπως νιώθω την ανάγκη να κατηγορήσω τους άλλους; Πώς επιλέγω τις πηγές από τις οποίες ενημερώνομαι; Έχω αλλάξει μετά την εμφάνισή της επιδημίας Covid-19; H Covid-19 προκαλεί φόβο. Είναι φυσιολογικό να νιώθει κάποιος ότι η κατάσταση αυτή τον ξεπερνάει και να θέλει να αναζητήσει απαντήσεις. Να θυμόσαστε ότι κανένας δεν είναι υπεύθυνος για τη δημιουργία του ιού, αλλά μπορούμε να βοηθήσουμε να αναχαιτιστεί η πανδημία» ήταν η απάντηση που έδωσε η κ. Λίτσα στο ερώτημα αυτό.
Θεωρίες συνωμοσίας και επιδημίες
Όπως σημείωσε η κ. Λίτσα, «υπάρχουν πάρα πολλές θεωρίες συνωμοσίας που εντοπίζονται σε όλο το φάσμα της πολιτικής δράσης, συμπεριλαμβανομένου και του τομέα της δημόσιας υγείας, όπου εκφράζεται η άποψη πως υπάρχουν διάφορες ομάδες ή και κυβερνήσεις, που συνωμοτούν σε βάρος των άλλων πολιτών σε θέματα της υγείας».
Ως ιστορικά παραδείγματα θεωριών συνωμοσίας ανέφερε: τη θεωρία που υπήρχε την εποχή του Ψυχρού Πολέμου στις ΗΠΑ, σύμφωνα με την οποία «η φθορίωση του νερού ήταν πλεκτάνη των κομμουνιστών που αποσκοπεί στην υπονόμευση της δημόσιας υγείας», καθώς και μια άλλη πιο σύγχρονη θεωρία συνωμοσίας, που υποστηρίζει ότι τα ίχνη συμπύκνωσης των αεροπλάνων είναι ενδείξεις για το ότι πραγματοποιούνται αεροψεκασμοί στο πλαίσιο κάποιου μυστικού προγράμματος. Επίσης, ως ιδιαίτερα διαδεδομένη θεωρία συνωμοσίας ανέφερε εκείνη, η οποία υποστηρίζει ότι έχει βρεθεί η θεραπεία για τον καρκίνο, αλλά την κρύβουν.
«Θεωρίες συνωμοσίας εμφανίζονται με ιδιαίτερα συστηματικό τρόπο γενικά κατά τη διάρκεια των επιδημιών. Τα πρόσφατα παραδείγματα είναι με τους ιούς ΗΙV, A/H1N1 Embola, Zika, αλλά και στην περίπτωση του κορονοϊού. Κοινό παρονομαστή των θεωριών συνωμοσίας που πλαισιώνουν τις επιδημίες αυτές αποτελεί η παραδοχή πως ο εκάστοτε ιός έχει δημιουργηθεί σε κάποιο εργαστήριο, με σκοπό την εξόντωση κάποιας πληθυσμιακής ομάδας ή χώρας ή/και αύξηση κερδών μεγάλων φαρμακευτικών εταιρειών. Ένα από τα σημαντικότερα χαρακτηριστικά της πανδημίας του νέου κορονοϊού είναι το εύρος της παραπληροφόρησης που επιτυγχάνεται μέσα από ηλεκτρονικά και τα κοινωνικά μέσα δικτύωσης. Χαρακτηριστικό παράδειγμα αποτελεί το Twitter, το οποίο προχώρησε σε απενεργοποίηση 170.000 λογαριασμών οι οποίοι συνδέονται με τη διάδοση ψευδών ειδήσεων γύρω από το νέο κορονοϊό και την προπαγάνδα υπέρ της κινέζικης κυβέρνησης» πρόσθεσε η κ. Λίτσα.
Σε ό,τι αφορά τις θεωρίες συνωμοσίας που είναι διαδεδομένες στην περίοδο της πανδημίας Covid-19, ανέφερε εκείνες που υποστηρίζουν ότι ο κορονοϊός κατασκευάστηκε σε κάποιο εργαστήριο ως βιολογικό όπλο, ότι είναι μια απάτη για να αυξήσουν τα κέρδη τους οι φαρμακοβιομηχανίες, για να γίνει εμφύτευση μικροτσίπ σε ανθρώπους και να δοκιμαστεί το δίκτυο 5G.
Οι θεωρίες συνωμοσίας είναι παραληρητικές ιδέες;
«Οι πανδημίες δεν είναι απλώς ένα ιατρικό φαινόμενο. Επηρεάζουν την κοινωνία και τα άτομα σε πολλά επίπεδα προκαλώντας διάφορες διαταραχές. Το στίγμα και η ξενοφοβία αποτελούν δύο πτυχές της κοινωνικής επίπτωσης των πανδημιών. Συνήθως, επανειλημμένη έκθεση σε ένα ανησυχητικό γεγονός, σε συνδυασμό με τη δυσπιστία απέναντι στην κυβέρνηση και το σύστημα, καθώς και η ίδια η αδιαθεσία του σώματος μπορεί να οδηγήσει σε παραλήρημα. Η έλλειψη γνώσεων σχετικά με τις επιδημίες, η αύξηση των ζωονοσογόνων λοιμώξεων και οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής μπορεί να επηρεάσουν τους ασθενείς καθώς και να μπερδέψουν ένα γενικά υγιές άτομο. Μεταξύ της ψύχωσης και της εμμονής βρίσκεται η παραληρηματική παρασίτωση, συχνά αναφερόμενη και ως μονοσυμπτωματική υποχονδριακή ψύχωση. Ουσιαστικά ο ασθενής πιστεύει ότι έχει μολυνθεί από έναν οργανισμό που δεν μπορεί να ανιχνευθεί και να θεραπευτεί, με αποτέλεσμα να του προκαλεί συνεχή ταλαιπωρία» ανέφερε η κ. Λίτσα.
Η κ.Λαυρεντιάδου από την πλευρά της είπε ότι οι θεωρίες συνωμοσίας μπορεί να έχουν κάποια κοινά χαρακτηριστικά με τις παραληρητικές ιδέες, τονίζοντας παράλληλα ότι «θα πρέπει να γίνεται σαφής διαχωρισμός των θεωριών συνωμοσίας, σε σχέση με το αν είναι παραληρητικές ιδέες δίωξης, καθώς αυτές αποτελούν συγκεκριμένο σύμπτωμα ψυχικής ασθένειας και για αυτό το λόγο θα μπορούσαν επακόλουθα να στιγματίζουν το άτομο».
